ახალგაზრდა მკვლევართა ჟურნალი № 8 სექტემბერი 2019

ნათია კეკენაძე

რეზიუმე

მოქალაქეთა  ჩართულობა ქ. თბილისის ურბანულ დაგეგმარებაში - სამოქალაქო მრჩეველთა საბჭოს პრაქტიკის ანალიზი  : 2016-2018 წლები

მოქალაქეების უფლება, მონაწილეობა მიიღონ საზოგადოებრივი საკითხების მართვაში, დემოკრატიული მმართველობის ერთ-ერთი მთავარი პარადიგმაა. წარმომადგენლობითი დემოკრატიის პირობებში შესაძლებელია სხვადასხვა დაინტერესებული მხარეების ფართო ჩართულობა ქალაქდაგეგმარების პროცესში, რომლის დროსაც ხელისუფლება ვალდებულია, იქონიოს და განავითაროს საზოგადოებრივი ჩართულობის მექანიზმები.  მსოფლიოში მოქალაქეთა ჩართულობის არაერთი წარმატებული მაგალითი არსებობს, თუმცა ყველა ქალაქი და მათ შორის, ცალკეული უბნები მუდმივად საჭიროებენ შემუშავებული მექანიზმების დახვეწასა და სოციო-სივრცით მახასიათებლებზე მორგებას.

კვლევის მიზანია,  ახალი სავალდებულო-სათათბირო ორგანოს - სამოქალაქო მრჩეველთა საბჭოს პრაქტიკის ანალიზით დადგინდეს,  რამდენადაა  ქ.თბილისის ურბანულ დაგეგმარებაში მისი ინტენსიური დანერგვა, ორიენტირებული მოქალაქეთა ჩართულობის ეფექტურობაზე.

ნაშრომში კვლევის ამოცანაა გაანალიზდეს ქ. თბილისის გამგეობის სამოქალაქო მრჩეველთა საბჭოს საქმიანობა ურბანული დაგეგმარების კუთხით, ამასთანავე, დადგინდეს და ასევე გაანალიზდეს ის განხორციელებული პროგრამები,რომლებიც ამ საბჭოების მიერ იქნა ინიცირებული. საბოლოოდ, ერთიანი სურათის მიღების მიზნით, მოცემული იქნება, როგორც საბჭოს წევრების, ისე გამგეობების საჯარო მოხელეების  პოზიციები და შეხედულებები საბჭოს საქმიანობის შესახებ.   

ნაშრომში კვლევის საგანს წარმოადგენს ქ. თბილისის ურბანულ დაგეგმარებაში მოქალაქეთა ჩართულობის თავისებურებების შესწავლა სამოქალაქო მრჩეველთა საბჭოს მექანიზმის გამოყენების მაგალითზე, ხოლო კვლევის ობიექტია სამოქალაქო მრჩეველთა საბჭო, ქალაქ თბილისის ათივე გამგეობა. კვლევის შედეგად გამოვლინდა, რომ თბილისის ათი გამგეობიდან რეალურად საბჭო მხოლოდ 6 გამგეობაში ფუნქციონირებს. სამოქალაქო მრჩეველთა საბჭოს შესახებ საინფორმაციო ღონისძიებებს გამგეობები საკუთარ ტერიტორიულ ერთეულში ძირითადად საჯარო განხილვებითა და საინფორმაციო ბუკლეტების დარიგებით ახორციელებს. გამგეობების ნაწილში, სადაც აქტიური საკომუნიკაციო ღონისძიებები ტარდება საბჭოს წევრთა და მოქალაქეთა დასწრება სამოქალაქო მრჩეველთა საბჭოს სხდომებსა თუ საჯარო განხილვებში მაღალია. გამგეობების ნაწილში მოქალაქეების მხრიდან ყველაზე მეტად ინფრასტრუქტურული ინიციატივები მუშავდება, რომელთა ნაწილს ითვალისწინებს გამგეობა, ნაწილზე კი უარს აცხადებს და მიზეზად, გამგეობის მცირე ბიუჯეტს ასახელებს.

რაც უფრო ინტენსიურად არის დანერგილი გამგეობებში სამოქალაქო მრჩეველთა საბჭოს მექანიზმი, მით მეტია მოქალაქეთა ჩართულობის ეფექტიანობა, ვინაიდან, საბჭოს ფუნქციონირების პარალელურად, მისი წევრები აქტიურად ერთვებიან სხდომების მიმდინარეობაში და ხელისუფლების მხრიდან მეტია ანგარიშვალდებულება.

საკვანძო სიტყვები: მოქალაქეთა ჩართულობა, მოქალაქეთა ჩართულობის მექანიზმები, ურბანული დაგეგმარება, წარმომადგენლობითი დემოკრატია, მოქალაქეთა ჩართულობის ეფექტიანობა, ანგარიშვალდებულება

  Abstract

Citizens Involvement in Tbilisi Urban Planning – Analysis of Civic Advisory Committees Practice : 2016-2018 years

Author : N. Kekenadze

The right of citizens to participate in the management of public affairs is one of the main paradigm of democratic governance. In the case of representative democracy, various stakeholders may be involved in urban planning. There are many successful examples of citizen participation in the world, but the improvement of elaborated mechanisms are continually underway.

The goal of the research is to determine the new compulsory-advisory body  - Civil Advisory Committees, as to what extent the intensive introduction of urban planning in Tbilisi is based on the efficiency of citizens' engagement.

This paper analyzes transcripts of the   committees meetings. The research examines the perceptions of Georgian civil servants from the different districts of Tbilisi and  members of Civic Advisory Committees.

As a result of the research, it has been revealed that from the ten municipalities of Tbilisi, the Board functions only in 6 district. The Board of Directors of the Civil Advisory committees carries out its own territorial unit mainly through the delivery of public discussions and information booklets. Districts, which have  active  communication activities, the Council members and attendees are high in the civil advisory council meetings or public hearings.  There are more infrastructural initiatives wchich are being worked by the citizens, but  District administrations banned those initiatives.  Oficcial reason is  a small budget of the district.

Study also shows that  intensely implemented   Civil Advisory Committees increases effectiveness of citizens' involvement, council members are actively involved in the sessions/meetings. There is high  accountability of the government,as well.

Keywords: Accountability, civil engagement, urban planning, representative democracy, civil engagement tools, the effectivness of citizens involvement.

 

შესავალი

ურბანიზაციის პროცესის დაჩქარებამ საზოგადოება სატრანსპორტო სისტემის, ინფრასტრუქტურის, სამუშაო ადგილების ნაკლებობის, სერვისების გაუმჯობესებისა და სხვა მნიშვნელოვანი გამოწვევების წინაშე დააყენა. თუმცა, ეს იმას არ ნიშნავს რომ ურბანიზაციის პროცესს არ ძალუძს იყოს მდგრადი განვითარების ერთ-ერთი წინაპირობა. ამის მიიღწევა კი  ინოვაციების, განსხვავებული იდეების, შეხედულებების გაერთიანებითა და მათგან საუკეთესოს იმპლემენტაციითაა შესაძლებელი.

დღეს ხშირად გამოიყენებენ ისეთ „ქოლგა“ ტერმინს, როგორიც არის თანამონაწილეობითი დაგეგმარება (participatory planning). ამ ტერმინის შიგნით, როგორც აქტორები ცალ-ცალკე ერთიანდებიან საჯარო და კერძო სექტორის წარმომადგენლები, არასამთავრობო ორგანიზაციები, ინტერესთა ჯგუფები და რაც მთავარია სამოქალაქო საზოგადოება.  თითოეული აქტორი თანამონაწილეობითი დაგეგმარების პროცესში ახდენს საბოლოო გადაწყვეტილებაზე ზეგავლენას, ამას ისინი საკუთარი საჭიროებებისა და მოთხოვნილებების  ინიცირებით აღწევენ.

დღეს, სამეცნიერო წრეებში არსებობს დისკუსია იმის შესახებ, რომ ურბანულმა დაგეგმარებამ  თანამედროვე ერაში ჰიბრიდული სახე მიიღო. თუ საუკუნეების წინ, ქალაქდაგეგმარების შესახებ გადაწყვეტილებებს მხოლოდ საჯარო სექტორი იღებდა, დღეს უკვე ამ პროცესში ჩართულნი არიან ექსპერტები, საზოგადოებრივი აზრის ლიდერები, პოლიტიკური ლიდერები,ე.წ „გრას-რუტ“ მოძრაობები (grass-roots) და სხვადასხვა ღირებულების ინტერესთა ჯგუფები. ამდენად, გადაწყვეტილებების მიმღები პირებისთვის უფრო მეტად გართულდა აქტორებს შორის ბალანსის შენარჩუნება (Sehested, 2009). მხოლოდ მათი სწორად იდენტიფიცირების შემდეგაა შესაძლებელი, ადგილობრივ დონეზე წარმოქმნილი პრობლემების გადასაჭრელად და ამ პრობლემების გადაწყვეტაში სხვადასხვა აქტორებთან ერთად მოქალაქეთა აქტიურად მოზიდვისათვის განსხვავებული მექანიზმების მოძიება და გამოყენება.მსოფლიოში მოქალაქეთა ჩართულობის არაერთი წარმატებული მაგალითი არსებობს, თუმცა მუდმივად მიმდინარეობს შემუშავებული მექანიზმების დახვეწა და განვითარება. მიუხედავად არსებული წარმატებული მაგალითებისა,  შეუძლებელია ერთიანი ფორმულის შემუშავება, ვერ გამოვყოფთ ერთ კონკრეტულ მიდგომას ან მექანიზმს, რომელიც ყველაზე ეფექტიანი აღმოჩნდება. ამის მიზეზი ისაა, რომ  მოქალაქეთა ჩართულობა მთლიანად დამოკიდებულია ამა თუ იმ საზოგადოების თავისებურებებზე.

მსოფლიო სამართლის პროექტის“ (World Justice Project) 2015 წლის ღია მმართველობის საერთაშორისო ინდექსის კვლევისას საქართველოში გამოკითხულთა 83%-ს ადგილობრივ ხელისუფლებასთან კომუნიკაციის პროცესში ბარიერები არ აქვს. თუმცა, მნიშვნელოვნად დაბალი, 32%-ია იმ მოქალაქეთა რიცხვი, რომელთაც მიაჩნიათ, რომ ადგილობრივ იხელისუფლების წარმომადგენლები გადაწყვეტილების მიღებამდე საზოგადოებასთან კონსულტაციას ეფექტურად ახორციელებენ (ინფორმაციის თავისუფლების განვითარების ინსტიტუტი (IDFI), 2015) (ინფორმაციის თავისუფლების განვითარების ინსტიტუტი (IDFI), 2015) (ინფორმაციის თავისუფლების განვითარების ინსტიტუტი, 2015) (ინფორმაციის თავისუფლების განვითარების ინსტიტუტი (IDFI), 2015).

ამასთანავე, საკითხს მეტ აქტუალობას ის სძენს რომ, მსოფლიო სამართლის პროექტის ( World Justice Project) -კვლევისგან განსხვავებით,  2015 წელს ეროვნულ-დემოკრატიული ინსტიტუტის (NDI) თბილისის ოფისის მიერ ჩატარებული კვლევის შედეგები გვიჩვენებს, რომ   მოსახლეობასა და ადგილობრივ თვითმმართველობას (მერი/გამგებელი, საკრებულოს წევრები, გუბერნატორი) შორის კომუნიკაცია მინიმალურია: 2014 წლის არჩევნების შემდეგ, საკრებულოს წარმომადგენელი დაკავშირებია გამოკითხულთა 6%–ს, მერიის წარმომადგენელი – 3%-ს, გუბერნატორის წარმომადგენელი კი მხოლოდ 1%-ს. მოქალაქეების ინფორმირებულობა თვითმმართველი ორგანოების საქმიანობის შესახებ, ასევე ძალიან დაბალია: მოსახლეობის დაახლოებით 60% ამბობს, რომ “საერთოდ არაფერი იცის” მათი საქმიანობის შესახებ, 83%-მა კი ვერ შეძლო დაესახელებინა მისი საკრებულოს მაჟორიტარი (ეროვნულ დემოკრატიული ინსტიტუტი(NDI), 2015).

არსებული ნაკლოვანებებისა და სხვა პრობლემების დაძლევისთვის  2015 წელს ადგილობრივი თვითმმართველობის კოდექსში შევიდა ცვლილები, რომლებიც მუნიციპალიტეტს/მერიას/გამგეობას ავალდებულებს გამოიყენოს მოქალაქეთა მონაწილეობის ახალი დამატებითი ფორმა -  სამოქალაქო მრჩეველთა საბჭო. ახალი მექანიზმის შექმნის პარალელურად, „კონსულტაციებისა და ტრენინგების ცენტრის“ (CTC), „ინფორმაციის თავისუფლების განვითარების ინსტიტუტისა“ (IDFI) და „მმართველობითი სისტემების განვითარების ცენტრის“ (MSDC) ერთობლივი ძალისხმევით 2017 წელს შეიქმნა „ადგილობრივი თვითმმართველობის ინდექსი“.

ინდექსის მიხედვით, ბოლო ერთი წლის განმავლობაში 18 მუნიციპალიტეტში სამოქალაქო მრჩეველთა საბჭოს სხდომა საერთოდ არ გამართულა. შესაბამისად, ეს მუნიციპალიტეტები პროაქტიულად ვერ განათავსებდნენ საბჭოს სხოდმების ოქმებსაც,  დანარჩენი 53 მუნიციპალიტეტიდან სამოქალაქო მრჩეველთა საბჭოს სხდომის ოქმების ვებგვერდზე განთავსების პრაქტიკა ფიქსირდება მხოლოდ 8 მუნიციპალიტეტის შემთხვევაში - რუსთავი, ჩხოროწყუ, გორი, თეთრიწყარო, ახალციხე, დმანისი, ახმეტა, აბაშა (ინფორმაციის თავისუფლების განვითარების ინსტიტუტი, 2017)

ეს საკითხი თანთადან განსაკუთრებულ აქტუალობას იძენს და ვინაიდან, სამოქალაქო მრჩეველთა საბჭო ახალი დანერგილი სათათბირო-სავალდებულო ორგანოა, ქალაქ თბილისში ამ ორგანოს ფუნქციონირების შესახებ კვლევა ჯერ არ ჩატარებულა, ამიტომ ამ თვალსაზრისით, აღნიშნული კველევა წარმოადგენს სიახლეს.

კვლევის მიზანია,  ახალი სავალდებულო-სათათბირო ორგანოს - სამოქალაქო მრჩეველთა საბჭოს პრაქტიკის  ანალიზით დადგინდეს, რამდენადაა  ქ.თბილისის ურბანულ დაგეგმარებაში მისი დანერგვა ორიენტირებული მოქალაქეთა ჩართულობის ეფექტურობასა და  ხარისხის ზრდასზე.

ნაშრომში კვლევის ამოცანაა, სამოქალაქო მრჩეველთა საბჭოს ოქმების, შემუშავებული ინიციატივებისა და პროექტების საფუძველზე დავადგინოთ, თუ რამდენად გამოიწვია დაინტერესება მოქალაქეებში ახალი სათათბირო ორგანოს შექმნამ, ჩართულიყვნენ ადგილობრივ თვითმმართველობაში. გამგეობებისა და საბჭოს წარმომადგენლებთან ინტერვიუირების გზით დავაგდენთ, მიმდინარეობდა თუ არა აქტიურად საბჭოს შეხვედრები, ასევე შემუშავებული ინიციატივების, საბჭოსა და გამგეობის წარმომადგენლების შეხვედრის საფუძველზე, რამდენად იქნა დამტკიცებული ეს ინიციატივები და განხორციელებული პრაქტიკაში.

ნაშრომში კვლევის საგანს წარმოადგენს ქ. თბილისის ურბანულ დაგეგმარებაში მოქალაქეთა ჩართულობის თავისებურებების შესწავლა სამოქალაქო მრჩეველთა საბჭოს მექანიზმის გამოყენების მაგალითზე. კვლევის ობიექტია სამოქალაქო მრჩეველთა საბჭო, ქალაქ თბილისის ათივე გამგეობა. კვლევის ობიექტს წარმოადგენს ასევე სხვადასხვა მეორეული წყარო, თბილისის ახალი გენგეგმა.

შესაბამისად, ნაშრომში ჩამოყალიბდა ძირითადი საკვლევი კითხვა:  რამდენად განაპირობებს  ქ. თბილისის ურბანულ დაგეგმარებაში მოქალაქეთა ჩართულობის ეფექტიანობას სამოქალაქო მრჩეველთა საბჭოს მექანიზმის დანერგვა? ნაშრომში წარმოდგენილია ასევე ქვეკითხვა: რამდენად განაპირობებს  ქ. თბილისის ურბანულ დაგეგმარებაში მოქალაქეთა  ჩართულობის ზრდას,  მათი ინფორმირებულობა სამოქალაქო მრჩეველთა საბჭოს მექანიზმის შესახებ ?

ძირითად საკვლევ კითხვასა და ქვეკითხვას პასუხობს ძირითადი ჰიპოთეზა და ასევე ქვეჰიპოთეზა. ჰიპოთეზა: რაც უფრო ინტენსიურად არის ადგილობრივ თვითმმართველობაში   დანერგილი  თანამონაწილეობითი სავალდებულო მექანიზმი სამოქალაქო მრჩეველთა საბჭო, მით მეტია მოქალაქეთა ჩართულობის ეფექტიანობა ქ. თბილისის ურბანულ დაგეგმარებაში. ქვეჰიპოთეზა: რაც უფრო მეტად  არიან მოქალაქეები ინფორმირებულები  სამოქალაქო მრჩეველთა საბჭოს შესახებ, მით მეტად არიან ისინი ჩართულნი ქ. თბილისის ურბანულ დაგეგმარებაში.

წინამდებარე კვლევა, რომელიც სამოქალაქო მრჩეველთა საბჭოს ინტენსიური დანერგვის პრაქტიკის ანალიზზე იკვლევს მოქალაქეთა ჩართულობის ეფექტურობის ზრდას, ეყრდნობა პ. საბატიეს „მხარდამჭერი კოალიციების“ მოდელს (Advocacy Coalition Framework of Public Policymaking) და გვთავაზობს „4P“ (Public Private People Partnerships) ახალი და ინოვაციური თეორიის მიხედვით, სამოქალაქო მრჩეველთა საბჭოს სიტუაციის ანალიზს.

ერთი მხრივ, საბატიეს „მხარდამჭერი კოალიციების“ მოდელი აღწერს სხვადასხვა აქტორის გაერთიანების პროცესს (მათ ერთ კოალიციად  ჩამოყალიბებას ჩართულობის პროცესში) და  საკუთარი მოთხოვნებისა და საჭიროებების შეტანას დღის წესრიგში (მოდელი აღწერს სხვადასხვა კოალიციების ეფექტიანობას ჩართულობის პროცესში, როდესაც ისინი ან სტაბილურს ხდიან  პოლიტიკურ გარემოს, ან სერიოზული ცვლილებების მომტანი არიან)  მეორე მხრივ, „4P“ (Public Private People Partnerships) -ის ახალი და ინოვაციური თეორია გვთავაზობს, საბატიეს „მხარდამჭერი კოალიციების“ მოდელთან ერთად უშუალოდ მოქალაქეთა ჩართულობის ცალკეულ პარადიგმას. ეს თეორია გარკვეულწილად წარმოადგენს საბატიეს „მხარდამჭერი კოალიციების“ თეორიაში იმ არსებული  „ორმოების“ შევსებას, სადაც შესაძლოა ჩართულობის პროცესში დაკარგული იყოს მოქალაქეთა ხმა. თეორია მოქალაქეთა ჩართულობის ეფექტიანობისა და ხარისხის ზრდის მთავარ საშუალებად ქალაქდაგეგმარების პროცესში მოქალაქეების, როგორც ცალკეული აქტორების სავალდებულო ჩართვას ეფუძნება.

4P-ს თეორია სწორედ 3P- ს თეორიის კრიტიკიდან აღმოცენდა (Perjo, Fredricsson, & Costa, 2016). 4P(Public-Private-People-Partnership)  თეორიისთვის მთავარი გამოწვევა გადაწყვეტილებების მიღების ინკლუზიურობაა.  საჯარო - კერძოს პარტნიორობის კონცეფციაში  „ხალხის“ დამატებით ავტორები - სამოქალაქო საზოგადოების ჩართულობის როლის გაზრდაზე აქცენტირებენ. მთავარი განსხვავება 3P და 4P კონცეფციაში არის ის,რომ თუ პირველ მათგანში კერძო და საჯარო   სექტორი საუკეთესო შემთხვევაში საზოგადოებასთან ცალ-ცალკე ატარებდა კონსულტაციას კონკრეტული გადაწყვეტილების მიღებამდე და ხალხის მოთხოვნა შესაძლოა დაგეგმივდან იმპლემენტაციამდე რომელიმე ეტაპზე დაკარგულიყო, 4Pკონცეფციაში კერძო,საჯარო და სამოქალაქო საზოგადოება ერთობლივად მსჯელობს და აქ, ნაკლებია იმის შანსი,რომ  მოქალაქეთა ინტერესები არ ჩანდეს (Perjo, Fredricsson, & Costa, 2016).

 ეს თეორია ასევე იძლევა საშუალებას ჩართულობით მექანიზმებში გავზომოთ მოქალაქეთა მონაწილეობის ხარისხი და ეფექტიანობა, რადგან აქ უკეთ ჩანს კონკრეტულად მოქალაქეების ინიციატივებისა და ხელისუფლების მხრიდან გათვალისწინებული რეკომენდაციები (განსხვავებით კერძო და საჯარო სექტორის პარტნიორობისგან,რადგან როგორც უკვე აღინიშნა ამ პროცესში აღრეულია ან დაკარგულია მოქალაქეთა საჭიროებები). ჩვენ შესაძლებლობა გვეძლევა მოქალაქეების,როგორც ცალკეული აქტორის, ცალკეული ჯგუფის შესწავლა ქალაქდაგეგმარებაში. ამდენად, 4P კონცეფციის მთავარი არსი მოქალაქები არიან, თეორია გვთავაზობს შევქმნათ ისეთი  მოქალაქეთა ჩართულობაზე ორიენტირებული მექანიზმი,რომელიც ღიაა სხვა ყველა აქტორებისთვის. აქ მთავარი სიტყვები სწორედ „მოქალაქეთა ჩართულობაზე ორიენტირებული მექანიზმია“ და არა
„ჩართულობაზე ორიენტირებული მექანიზმი“ (Kalbro, Lindgren, & Paulsson, 2015). საჯარო სექტორის როლი ამ კონცეფციაში დანახულია,როგორც ფასილიტატორი,რომელიც მოახდენს იდეების გენერირებას და ყველა ეტაპს შეათანხმებს მექანიზმში ჩართულ აქტორებთან (Gustafson & Hertting, 2016).

 ლიტერატურისმიმოხილვა

 

დემოკრატიული ჩართულობის თეორიები საჯარო პოლიტიკისა და ადმინისტრირების სფეროში ევროპასა და ჩრდილოეთ ამერიკაში 1980-იანი წლებიდან ვითარდება. ეფექტური დემოკრატიული ჩართულობის მიზანია, მოქალაქე გახდეს გადაწყვეტილების მიღების პროცესის ნაწილი და არა ობიექტი იმ გადაწყვეტილებისა (Tickner, 2001). იგივე მოსაზრებას იზიარებს კრეიგტონიც,  ის წერს,რომ საჯარო ჩართულობა, ესაა პროცესი, რომელშიც ხალხის საჭიროებები და ღირებულებები კომბინირებულია სამთავრობო გადაწყვეტილებებთან, რაც გულისხმობს ორმხრივი კომუნიკაციას და ურთიერთქმედებას, საერთო მიზნის მისაღწევად (Creighton, 2005).   ეკონომიკური თანამშრომლობისა და განვითარების ორგანიზაციის (OECD, 2001) თანახმად, მთავრობისა და მოქალაქეების ურთიერთქმედება მოიცავს პოლიტიკის  ციკლის ყველა საფეხურს, პოლიტიკის დაგეგმვიდან მის განხორციელებასა და შეფასებამდე (Margvelashvili, 2016). 

მოქალქეთა ჩართულობის ეფექტიანობისა და ხარისხის გასაზომად საჭიროა შემდეგი ეტაპების შესწავლა. ეს ეტაპებია:  ინფორმირება, რომელიც თავისი არსით ცალმხრივი პროცესია, ამ ეტაპზე   სამთავრობო ოფიციალური პირები უზრუნველყოფენ ინფორმაციის მიწოდებას მოქალაქეებისათვის. ინფორმირების ეტაპზე ურთიერთქმედებაში მოქალაქეს პასიური როლი აქვს და დამოკიდებულია მთავრობის მიერ ინფორმაციის აქტიურად მიწოდებაზე; მეორე ეტაპია  კონსულტირება, სადაც გვაქვს საქმე ორმხრივი ურთიერთქმედების პროცესთან, ამ შემთხვევაში მოქალაქეებს ეძლევათ უკუკავშირის შესაძლებლობა. მესამე ეტაპზე: აქტიური მონაწილეობა  ემყარება პარტნიორობას, სადაც მოქალაქეს აქვს აქტიური როლი და მონაწილეობს პოლიტიკის განსაზღვრის პროცესში. ამ ეტაპზე ყველაზე მეტად ჩანს მოქალაქის პოზიციის მნიშვნელობა პოლიტიკის ალტერნატივების შეთავაზებასა და პოლიტიკური დიალოგის ფორმირებაში (Margvelashvili, 2016).

მოსახლეობის ჩართვა საჯარო პოლიტიკურ პროცესში 70-იანი წლების დიდ ბრიტანეთსა და დასავლეთ ევროპის ქვეყნებში დაიწყო. ომგამოვლილ ქვეყნებში ქალაქებისა აღდგენა სწორედ სამოქალაქო საზოგადოების ჩართვით დაიწყეს. აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებში კი მოქალაქეთა ჩართვა მოგვიანებით,  საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ  დაიწყეს (Stauskis, 2014).  1940-იან წლებში, მეორე მსოფლიო ომში დაბომბილი ბრიტანული ქალაქების აღდგენისას, მოსახლეობის დიდი ინტერესი გადაიზარდა დამგეგმარებლების მიერ შემუშავებულ ახალ ტექნიკასთან, რაც გულისხმობდა  მოსახლეობასთან აქტიურ კომუნიკაციას და გამოიხატა თანამედროვე ფორუმების ფორმატში სხვადასხვა გეგმებისა და გადაწყვეტილებების თაობაზე საზოგადოების ინფორმირებისა და აზრის გამოკითხვაში (Stauskis, 2014).  თანამონაწილეობითი დაგეგმვის პროცესი დროთაგანმავლობაში  გავრცელდა ევროპასა და ჩრდილოეთ ამერიკაში. გაჩნდა იმის შეგრძნება, რომ სახელმწიფო სრულად ვერ ასახავდა მოსახლეობის საჭიროებებს, ვინაიდან  დაგეგმვა ძირითადად ადგილობრივი ხელისუფლების, სამთავრობო უწყებების და მათთან ერთად, კერძო სექტორის  მიერ ხორციელდებოდა.

თანამონაწილეობის შესახებ საუბარს ხშირად იწყებენ ადამიანთა უფლებებით. პირველი კავშირი, ამ თვალსაზრისით, თანამონაწილეობას, დემოკრატიასა და ადამიანის უფლებებს შორის ჩრდილოეთ ამერიკაში გაჩნდა, როდესაც მოსახლეობის მონაწილეობის მოთხოვნა დადგა სამოქალაქო უფლებების ინიციატივის სახით, რაც გადაწყვეტილების მიღების პროცესში მოქალაქეების მონაწილეობას გულისხმობდა. კვლევის პროცესში საინტერესო იყო 1971 წელს აშშ-ს ტრანსპორტის დეპარტამენტის მიერ გამოქვეყნებულ სემინარების შედეგების გაცნობა. სადაც  ჩანს, რომ მოქალაქეები დაგეგმარების მანამდე არსებული პრაქტიკის გამოყენებისას თავს გარიყულად გრძნობდნენ (აბულაძე, 2016).  აშშ-ში დანერგილი თანამონაწილეობის მექანიზმი სხვადასხვა ქვეყანაში გავრცელდა, ამ მექანიზმის დანერგვას მრავალი  საერთაშორისო ორგანიზაცია უჭერდა მხარს. 

მოქალაქეთა ჩართლობის ეფექტიანობის გასაზომად სხვადასხვა კრიტერიუმი და ინდიკატორია შემოთავაზებული სამეცნიერო ლტიერატურაში. მთავარ კრიტერიუმებს სახელმწიფოს მხრიდან მოქალაქეებთან კომუნიკაცია წარმოადგენს, შემდეგი კრიტერიუმია მოქალაქეთა ინტერესი ჩაერთონ ქალაქდაგეგმარების პროცესში; მათ მიერ შემუშავებული ინიციატივების იმპლემენტაცია, ამ ინიციატივების მასშტაბურობა. ვფიქრობ, ზემოთ აღნიშნულ ინდიკატორებთან ერთად, მნიშვნელოვანია ინტერესთა ჯგუფების იდენტიფიცირებაც. იდენტიფიცირების პროცესში , საინტერესოა, ის თუ რა არის ამ ჯგუფების მთავარი მოტივაცია, რატომ ერთვებიან ისინი ქალაქდაგეგმარებაში, არის თუ არა კონფლიქტი ამ აქტორებს შორის.  ბრუდი თვლის, რომ მოქალქეთა ჩართულობის ეფექტიანობა მთლიანად დამოკიდებულია სახელმწიფო თვითმმართველ ოლქზე. რამდენად არის იგი ღია მიიღოს ინიციატივები, რამდენად არის მზად საზოგადოებასთან კონსულტაციისთვის, რამდენად აქვს შემუშავებული მოქალაქეთა ჩართულობის ის მექანიზმები, რომლებიც დააბალანსებს, როგორც მოქალაქეებს შორის არსებულ განსხვავებულ შეხედულებებს, ისე სხვადასხვა აქტორების მოთხოვნებსა და საჭიროებებს (Brody & Burby, 2003).

ჩართულობის ეტაპი, მიზანი და ტექნიკა - ეს მნიშვნელოვანი სამეული ჩანს მთავარ ინდიკატორად ბერბისთან (Burby, 2003). ავტორი წერს, რომ ეფექტიანობის შეფასებისას, მოქალაქეთა ჩართულობის პრაქტიკული ანალიზის პროცესში შესწავლილი უნდა იყოს  რამდენიმე კონკრეტული დროითი მონაკვეთი, სოციალური-პოლიტიკური და ეკონომიკური სიტუაცია და შემდგომ უნდა მოხდეს მონაცემების შეჯერება. ავტორი ასევე გამოყოფს, მიზანს, იმას თუ რა მიზნები აქვთ პოტენციურ მთავარ აქტორებს. კერძო სექტორის წარმომადგენლებს, ხომ არ მოხდა ამ მიზნებით მოქალაქეთა ინიციატივების გადაფარვა ან რამდენად შეჯერდა და გადაიკვეთა საერთო მიზნები. რაც შეეხება მესამე კრიტერიუმს, ეს გახლავთ ტექნიკა, იგივე მექანიზმები, ის თუ რა საშუალებებით რთავს სახელმწიფო საზოგადოებას ქალაქდაგეგმარებაში.

ბერბისგან განსხვავებით, ვებლერი ეფექტიანობის შესაფასებლად მიიჩნევს, რომ მოქალაქეების რწმენა და სახელმწიფოს მხრიდან, პატივისცემის (მოქალაქეების მიერ ხმამაღლა გაჟღერებულ პრობლემებზე) გრძნობის გაჩენა მთავარი კრიტერიუმი უნდა იყოს.   შეფასების პროცესში ჯერ თავად საზოგადოების რწმენა-წარმოდგენები და მოლოდინები უნდა ვიკვლიოთ კონკრეტული ჩართულობის მექანიზმის ფორმის მიმართ (Webler & Krueger, 2001). ავტორისთვის შესაძლებლობა (ability), სურვილი (desire), უფლებამოსილება; მონაწილეობის შესაძლებლობა - ის კრიტერიუმებია, რასაც იგი წარმატებული მონაწილეობის ნიშნებად თვლის.   ავტორი წერს, რომ უნდა არსებობდეს რესურსები, ცოდნა და უნარ-ჩვევები მონაწილეობის მისაღებად. მოქალაქეებს უნდა ჰქონდეთ  შეგრძნება ან დადასტურება იმისა, რომ   მათი მოსაზრებები ასახულია შესაბამის გადაწყვეტილებებში (Webler & Krueger, 2001).

თანამონაწილეობითი დაგეგმარების ისტორია არასამთავრობო ორგანიზაციების (NGO) როლის გარეშე არ არსებობს. პირველი დანერგილი მექანიზმებში საჯარო და კერძო სექტორთან ერთად არასამთავრობო ორგანიზაციები, როგორც მნიშვნელოვანი აქტორები გვევლინებიან. მათთან ერთად, ცალკეა გამოკვეთილი სხვადასხვა დარგის  ექსპერტების კონტრიბუცია. თუმცა მათგან განსხვავებით, მოქალაქეები, რომლებიც ერთმანეთის მეზობლად ცხოვრობენ უკეთ ხედავენ ყოველდღიურ პრობლემებს და უკეთ იციან საკუთარი საჭიროებები. ამდენად, ხელისუფლებამ უნდა გაითვალისწინოს, როგორც მოსახლეობის, ისე კერძო სექტორის, არასამთავრობო ორგანიზაციებისა და სხვა ინტერესთა ჯგუფების ხედვები.

4P კონცეფციაში, როგორც უკვე გავეცანით, სახელმწიფოს,როგორც ფასილიტატორს, მნიშვნელოვანი როლი აკისრია.სახელმწიფოს მხრიდან, კონსულტაციის პროცესში გამოყოფენ რამდენიმე მნიშვნელოვან ეტაპს. პირველი ეს არის საჭიროების შეფასება/ დაგეგმვის არეალის განსაზღვრა, როდესაც  თანამონაწილეობითი დაგეგმვის პროცესი მოსახლეობის საჭიროებათა შეფასებით იწყება, ასეთ დროს ძირითადად ხდება კონკრეტული ტერიტორიის სოციალური და ეკონომიკური ინდიკატორების დინამიკის გათვალისწინება; მეორე ასეთი ეტაპია, როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, საინფორმაციო კამპანიის წარმოება, როცა ინფორმაციის გავრცელება ხდება  ადგილობრივი ბეჭდური და ელექტრონული მედიის, სოციალური ქსელების მეშვეობით, ან თავშეყრის ადგილებში და ორგანიზაციებში განცხადებების გაკვრით და სხვა საშუალებებით.  შემდეგი ეტაპია მოსახლეობასთან საჯარო შეხვედრა, როცა პროცესით დაინტერესებული მოქალაქეების შეკრება ხდება. 4P კონცეფციისგან განსხვავებით,  ზოგჯერ თანამონაწილეობითი დაგეგმის პროცესი გაგებულია იმგვარად, რომ დაგეგმვაში მონაწილეობს, სწორედ ის არის, ვინც უნდა მონაწილეობდეს („Who ever comes is the right people"). ანუ, ნებისმიერი პიროვნება სასურველია და ვინც მოვა, სწორედ ის არის, ვინც უნდა მონაწილეობდეს (20-200 ან მეტი მონაწილე)“ (აბულაძე, 2016). შემდგომ ეტაპზე ხდება საერთო ხედვის შემუშავება და ბოლოს შედეგების თაობაზე სახელმწიფოს მხრიდან მოსახლეობის ინფორმირებულობა. რაც, რა თქმა უნდა, 4P კონცეფციაში მთლიანად უარყოფილია. მნიშვნელოვანია საზოგადოების მაქსიმალური ჩართულობა და სახელმწიფოს მხრიდან, იმ მიზეზების ძიება, თუ რატომ არ ერთვება საზოგადოების უმრავლესობა. შესაბამისად, ამ პრობლემის მოგვარების გზებზე ფიქრის შემდეგ, უნდა დაიწყოს სახელმწიფომ ხელახალი კომუნიკაცია საზოგადოებასთან.

ამ კონცეფციის უკეთესად გასააზრებლად, საჭიროა განვმარტოთ, პირველ რიგში, ის თუ ვინ არის საჯარო სექტორი (Public). საჯარო სექტორს მნიშვნელოვანი როლი აქვს ქალაქდაგეგმარების პროცესში მოქალაქეთა ჩართულობის ეფექტიანობის გაზრდისთვის, მათ უნდა შესთავაზონ მოქალაქეებს გამჭირვალე და ეფექტური მექანიზმები. ეს სექტორი კერძო და სამოქალაქო სექტორთან შედარებით უფრო ჰეტეროგენურია.

კერძო სექტორი (Private) ქალაქდაგეგმარების პროცესში სხვადასხვა მიზნებისთვის ერთვება. მან შესაძლოა ზოგიერთ შემთხვევაში დიდი პრინციპულობა გამოიჩინოს, ზოგჯერ კი, სერიოზულ დათმობებზე წავიდეს. კერძო სექტორში შესაძლოა ვიგულისხმოთ ბიზნეს კორპორაციები, მცირე და საშუალო ბიზნესი, მიწის მფლობელები, ბიზნესმენთა გაერთიანებები,  “დეველოპერი გამყიდველები“(Developer sellers) და „დეველოპერი ინვესტორები“ (Developer investors), რომელთაც კომუნიკაცია აქვთ მეიჯარეებთან და ა.შ.

რაც შეეხება ხალხს (People) აქ კონცეფცია მოიაზრებს მთლიან მოქალაქეებს, საზოგადოებას ( General Public), მოქალაქეებს სხვადასხვა ეთნიკური, რელიგიური ჯგუფების წარმომადგენლებს (Local community), ე.წ „ლენდ იუზერებს“, არასამთავრობო ორგანიზაციებს (NGOs), სხვადსხვა ინტერესთა ჯგუფებს.

ბუნებრივია, სამოქალაქო მრჩეველთა საბჭოში  თანამონაწილეობითი დაგეგმარების ეს ზოგადი ეტაპები სხვადასხვა მექანიზმებთან შედარებით განსხვავებულად აისახება. თუმცა, მეცნიერთა ნაწილის აზრით,  ეტაპებსა და მექანიზმების არსზე მეტად მნიშვნელოვანია ის თუ, რა როგორი პოლიტიკური და სოციალური სიტუაციაა ქვეყანაში.

თანამონაწილეობითი დაგეგმარებისას აუცილებლად უნდა იქნას გათვალისწინებული ამა თუ იმ ქვეყნის პოლიტიკური, სოციალური თუ ეკონომიკური მდგომარეობა და ვფიქრობ, ეს ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი დეტალია. ქალაქდაგეგმარების პროცესში, არამხოლოდ ადგილობრივი, ასევე გლობალური ძალებიც ერთვებიან (Kedogo, Sandholz, & Hamhaber, 2010). ამ  კონცეფციაში გამოკვეთილია გლობალიზაციის როლს თანამედროვე ქალაქების დაგეგმვის პროცესში, და ხაზს უსვამენ რომ დღეს ქალაქედაგეგმარება უფრო ქსეულურია (network-based), ვიდრე იერარქიული (Kedogo, Sandholz, & Hamhaber, 2010, გვ. 1-3). მნიშვნელოვანია იმის აღნიშვნაც, რომ დროთა განმავლობაში ქალაქდაგეგმარების პარადიგმამ წლებთან ერთად აქტორების „დამატებით ჩართვის“ საჭიროება დაგვანახა.  1950 წლიდან, რომელიც  მეორე მსოფლიო ომის შემდგომი პერიოდია, იწყება ახალი ქალაქების მშენებლობა და  განახლება. ამ პერიოდში, ძირითადად ვხედავთ მხოლოდ ერთ აქტორს - სახელმწიფოს, რომელიც  პირდაპირი თუ ირიბი გზებით თავად მონაწილეობს ახალი ქალაქების მშენებლობაში.

1960 წლები უკვე მოდერნიზაციის პერიოდად ხასიათდება, სადაც იწყება საზოგადოების საცხოვრებლით უზრუნველყოფა. ამ პერიოდში იკვეთება  კეთილდღეობის სახელმწიფოს ნიშნები. სახელმწიფო გვევლიება უკვე, როგორც მხოლოდ მგეგმავი. თუმცა  1970-იანი წლების ეკონომიკური კრიზისი ფონზე, ხელისუფლება უკვე „საჭიროებს“ სხვა აქტორების ჩართვას. საერთაშორისო ორგანიზაციები, სახელმწიფოსთან და სხვა ბენეიციარებთან ერთად იწყებენ ქალაქების მშენებლობას, თუმცა ეს ჩართულობა გამოიხატება მხოლოდ ფინანსური თვალსაზრისით და სახელმწიფო კვლავ ერთადერთი აქტორია, იმ თვალსაზრისით, რომ  ის განსაზღვრავს ქალაქისთვის ძირითად საჭიროებებს. 

1980-იანი წლებიდან ნეოლიბერალიზმისა და თავისუფალი ბაზრის ქოლგის ქვეშ, ჩვენ ვხედავთ კერძო სექტორის, სამოქალაქო საზოგადოებისა და საერთაშორისო ორგანიზაციების ჩართულობას, ისინი უკვე გამოკვეთილი აქტორები არიან, სახელმწიფოს როლი კი ამ პროცესში მხოლოდ ამ აქტორების ორგანიზებული ჩართვის უზრუნველყოფაა (სახელმწიფო - enabler (Kedogo, Sandholz, & Hamhaber, 2010, გვ. 3)).

1990 წლიდან გლობალიზაცია და მდგრადი განვითარების კონცეფცია ჩნდება ასპარეზზე და აქტორებად გვევლინება, უკვე თანაბრად საჯარო-კერძო-სამოქალაქო სექტორი, საერთაშორისო და აადგილობრივი არასამთავრობო ორგანიზაციები.

2000 წლიდან  თანამონაწილეობითი დაგეგმარების კონცეფციას ემატება კარგი მმართველობის (Good Governance) პარადიგმა და    სახელმწიფო  ამ პროცესში რთავს ყველა რელევანტურ აქტორს.  სწორედ აქ არის განსხვავება სხვა წლებთან შედარებით, 2000 წლიდან ჩვენ ქალაქდაგეგმარებაში არ ვხედავთ რაიმე შეზღუდვებს აქტორების ჩართულობის მხრივ, ჩართულია ყველა ის აქტორი, რომელიც რელევანტურია აღნიშნულ პროცესთან მიმართებაში. რელევანტურობა ბუნებრივია არ განისაზღვრება სახელმწიფოს მიერ (Kedogo, Sandholz, & Hamhaber, 2010).

დროთაგანმავლობაში ევროპაში და განსაკუთრებით, ჩრდილოეთ ევროპის ქვეყნების პრაქტიკებზე დაყრდნობით მეცნიერთა ნაწილში გამოიკვეთა შეხედულება, რომ  საჯარო სექტორს ქალაქდაგეგმარების პროცესში მხოლოდ ფორმალური აქტორის როლი აქვს და იგი გვევლინება მხოლოდ როგორც აღმსრულებელი. (Hansen & Sandkjær, 2011).   მხოლოდ მანდატის მქონე აქტორად გვევლინება საჯარო სექტორი სხვა კვლევებშიც. მეცნიერთა გარკვეული ჯგუფის აზრით, ანგლო საქსური ან ნეოლიბერალური დოქტრინები უწყობს ხელს თანამონაწილეობით დაგეგმარებაში კერძო სექტორის ჩართულობას და სახელმწიფოს როლის დაკნინებას (Heurkens, 2009 ).

ნიდერლანდების სამეფოს სამი ქალაქის მაგალითზე,  პროფესორი ჰერკენსი წერს, რომ ამსტერდამში, როტერდამსა და დელტფში  კერძო სექტორთან ერთად ჩანს  მოქალაქეების, სამეზობლოების, ე.წ თემის ჩართულობა კონკრეტული ინიციატივის დაგეგმვისას. თუმცა ავტორი ხაზს უსვამს იმას, რომ მთავარი მექანიზმი, რომელიც შედეგიან თანამონაწილეობას მოუტანს ქალაქს, სწორედ საჯარო სექტორის მიერ უნდა იყოს შემუშავებული  და აქტორთა ერთგვარი „დაწინაურება“ საჯარო პოლიტიკის მიერ უნდა მანევრირდებოდეს.

ამ შემთხვევაში საჯარო სექტორის როლი, როგორც „ძალის არმქონე“ აქტორის, მხოლოდ ფორმალურია. თუმცა, დემოკრატიული სახელმწიფოს პირობებში არსებობს მთავრობის ნება და მზაობა, უფლებამოსილი გახადოს მოქალაქე, ჩაერთოს ქვეყნის პოლიტიკური გადაწყვეტილებებისა დაგანხორციელების პროცესებში. თუმცა, თავად მოქალაქესაც უნდა ჰქონდეს ამის მზაობა, აცნობიერებდეს ჩართვის  აუცილებელობას, ხედავდეს საკუთარ პიროვნულ და საზოგადოებრივ სარგებელს. სოციალური უთანასწორობისა და ეკონომიკური არასტაბილურობის ფონზე საზოგადოებრივი მოწყობის ნებისმიერი სფერო მნიშვნელოვან ცვლილებებს განიცდის. ამ მოვლენებს  თან ერთვის გლობალიზაცია და მისი  თანმდევი პროცესები. ბუნებრივია, რომ ამ ცვლილებებს  არ ჩამორჩა ქალაქდაგეგმარება (Kohon, 2015).  მოსახლეობას, რომელსაც რთული ეკონომიკური და სოციალური მდგომარეობა აქვს უჭირს დროის გამონახვა ჩაერთოს ქალაქდაგეგმარებაში და თავის მხრივ, ხელისუფლებამ, რომელსაც სახელმწიფოსთვის კოლოსალური მნიშვნელობის (თავდაცვა, ეკონომიკური სტაგნაცია, შიდა თუ საგარეო პოლიტიკური დაძაბულობა) პრობლემები აქვს მოსაგვარებელი, რთულია უხარვეზო ჩართულობის მექანიზმი შემოგთავაზოს (Kohon, 2015).

თანამონაწილეობის პროცესის მთავარი ეტაპია საპროექტო გეგმარების შემუშავება და   დოკუმენტაციის  წარდგენა პროცესში ჩართული ყველა აქტორისთვის.  წარდგენის შემდეგ  იწყება  დამტკიცება-შეფასების პროცედურები (Özlem Özer-Kemppainen, 2010).  ამდენად, ჩართულობის ერთ მექანიზმში შესაძლოა რამდენიმე მეთოდის გამოყენება, რომელიც მუდმივ კომუნიკაციაზეა დაფუძნებული და მოიცავს ყველა ეტაპზე, როგორც ერთდროულ, ისე ცალ-ცალკე  შეხვედრებს აქტორებთან, საერთო საჭიროებებისა და მოთხოვნების გამოკვეთას, განსხვავებულების გაერთიანებას (Özlem Özer-Kemppainen, 2010). ასეთი მეთოდები შეიძლება იყოს ე.წ:“ვორკშოპების“ ფორმატი, ე.წ „ბრეინსთორმინგი,“ და ახალი ინოვაციური მეთოდი ე.წ „ვირტუალური ტური“ (Özlem Özer-Kemppainen, 2010), რაც გულისხმობს სამომავლო სცენარის გაზიარებას, სადაც ნახაულია აქტორებისთვის სასარგებლო პერსპექტივები კონკრეტული გადაწყვეტილების მიღების შემდეგ. 

თანამონაწილეობითი დაგეგმარების ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი გამოწვევა ის არის, რომ მოქალაქეების მიდგომა ქალაქდაგეგმარების პროცესისადმი დროთაგანმავლობაში შესაძლოა გახდეს ნიჰილისტური. ერთ-ერთი მთავარი მიზეზი ამ პერსპექტივიდან არამხოლოდ სახელმწიფოს ნაკლები ინიციატივებია - ჩართოს საზოგადოება ან გაატაროს პრაქტიკაში მის მიერ წამოყენებული ინიციატივები, არამედ ის აქტორებია, რომელთა ერთადაც მოქალაქეებს უწევთ საკუთარი მოთხოვნილებებისა და საჭიროებების დღის წესრიგში დაყენება.

თანამონაწილეობითი ქალაქდაგეგმარების კვლევამ ეგვიპტეში და სამხრეთ აფრიკის სხვადასხვა ქალაქების მაგალითზე აჩვენა, რომ სოციალურად დაბალი ფენების მონაწილეობა ურბანულ დაგეგმარებაში ფაქტობრივად არ არსებობს. ეს კვლევები ეყრდნობოდა სიღრმისეულ ინტერვიუებს ქალაქის გარეუბნებში მცხოვრები მოქალაქეებთან, ჰელვანის უნივერსიტეტის (ეგვიპტე) პროფესორის, ეიმან ნოურის პუბლიკაციაში სახელმწიფო წარმოდგენილია, როგორც მოხალისე, რომელიც მოქალაქეებს „სახლიდან გაუსვლელად“ რთავს მონაწილეობის პროცესში. რაც გულისხმობს, საცხოვრებელ ადგილებში მოქალაქეების ნებართვისა და სურვილის გათვალისწინებით მათი აზრისა და საჭიროებების მოსმენას (Nour, 2011). 

ამ პარადიგმაში ხაზგასმულია,რომ  ყველაზე მეტად გათვალისწინებული უნდა იყოს სოციალურად დაბალი ფენის წარმომადგენლების ინტერესები, რადგან მათი ინტერესების გათვალისწინება ხელს შეუწყობს ამ ფენის მდგომარეობის გაუმჯობესებას, რაც თავის მხრივ, გამოიწვევს ქალაქის საშუალო ფენის რაოდენობის ზრდას (Nour, 2011). თუ ამ ფენის ინტერესები არ იქნება გათვალისწინებული ისინი უფრო დაბალი ფენის წარმომადგენლები გახდებიან,როგორ მივიდეთ სოციალური დიალოგამდე ?!  ავტორები წერენ, რომ საზოგადოება მხოლოდ მაშინაა აქტიური, როდესაც ადამიანები თავისი საცხოვრებელი პირობებით არიან კმაყოფილნი (Ng, Li, & Wong, 2012).

კვლევის მეთოდოლოგია

კვლევაში გამოყენებულია თვისებრივი კვლევის მეთოდები. კვლევის პროცესში, უპირველეს ყოვლისა, გაანალიზდა მეორეული წყაროები, კვლევები მოქალაქეთა ჩართულობისა  და თანამონაწილეობითი დაგეგმარების შესახებ.   სამეცნიერო ლიტერატურის საფუძველზე გაანალიზდა თანამონაწილეობითი დაგეგმარების მთავარი კომპონენტები, რაც გულისხმობს თანამონაწილეობითი დაგეგმარებისთვის ჩართულობითი მექანიზმების შემუშავების პროცესს, მექანიზმში სხვადასხვა აქტორის ჩართვის, აქტორებს შორის კომუნიკაციის, კოორდინაციის, სახლემწიფოს მხრიდან დელიბერაციის, გადაწყვეტილების მიღებისა და ანგარიშვალდებულების პროცესებს. სამეცნიერო ნაშრომები გაანალიზდა კრიტიკულად და წარმოდგენილი იყო ის პრობლემები და საშიშროებები,რომლებიც შესაძლოა არსებობდეს მოქალაქეთა ჩართულობის პროცესში.

კვლევაში წარმოდგენილია არსებული კანონმდებლობისა  და თბილისის განვითარების ახალი გენერალური გეგმის კონტენტ ანალიზი.. მათი მიმოხილვით გაანალიზდა ის საკანონმდებლო მზაობა,რაც ქვეყანაში არსებობს ჩართულობითი მექანიზმის შესაქმნელად და ფუნქციონირებისთვის.

კვლევის პროცესში ქალაქ თბილისის ათივე გამგეობებიდან გამოთხოვილი იქნა სამოქალაქო მრჩეველთა საბჭოს ოქმები. კვლევის პერიოდად აღებულია 2016-2018 წლები, ვინაიდან საბჭოს შესახებ კოდექსში ცვლილება 2015 წლის აგვისტოს იქნა მიღებული.

ქ. თბილისის ქალაქდაგეგმარების პროცესში, სამოქალაქო მრჩეველთა საბჭოს ფუნქციონირების სრული სურათის გასაცნობად საჭირო იყო ათივე გამგეობის ოქმების გაცნობა. ოქმებში ასახულია სამოქალაქო მრჩეველთა საბჭოს შეხვედრის თარიღები, მოქალაქეებისა თუ სხვადასხვა აქტორების მიერ წარდგენილი ინიციატივები და რეკომენდაციები, ასევე გამგებლის ან გამგეობის წარმომადგენლის მხრიდან, გაწერილი , უკვე განხორციელებული პროექტების ჩამონათვალი, განუხორციელებელი პროექტების შემთხვევაში ახსნილია მიზეზები, თუ რატომ არ იქნა კონკრეტული ინიციატივა გათვალისწინებული.

ამდენად, მნიშვნელოვანია ოქმების გაცნობა,რადგან ისინი იძლევა იმის საშუალებას,რომ გაირკვეს, თუ რა სახის ინიციატივები ჟღერდებოდა  მოქალაქეების და სხვადასხვა აქტორების მხრიდან,   იყო თუ არა ეს ინიციატივები და კონკრეტულად,რომელი ინიციატივები (ან რომელი აქტორების მიერ ინიცირებული)  გამგეობების მხრიდან განხორციელებული და რეკომენდაციები გათვალისწინებული (2016-2018 წლებში), როგორ მიმდინარეობდა გადაწყვეტილების მიღების პროცესში, ხომ არ ითვალისწინებდა გამგეობა მხოლოდ ერთი აქტორის რეკომენდაციებს, რამდენად ერთვებოდნენ ექსპერტები ინიციატივების შემუშავების პროცესში, რამდენად იყო  გარემო მზად ჯანსაღი დისკუსიისთვის და რა პრობლემები არსებობს საბჭოს ფუნქციონირებაში.

ნახევრადსტრუქტურირებული ინტევიუ ჩატარდება ათივე გამგეობის სამოქალაქო მრჩეველთა საბჭოს წევრებთან) გაანალიზდება საბჭოს წევრების უარყოფითი და დადებითი  შეხედულებები/მოლოდინები/ საბჭოს ფუნქციონირების შესახებ. ასევე გამოიკვეთება, მათი შეხედულებები იმ  შემთხვევებზე,როცა დაიბლოკა ან გათვალისწინებული იქნა მათი ინიციატივა, საინტერესო იქნება მათი შეხედულებებისა და დამოკიდებულებების გაცნობა, ზოგადად მოქალაქეთა ჩართულობის შესახებ და როგორ ხედავენ სახელმწიფოს როლს ამ პროცესში.

ელექტრონული კითხვარი გადაეგზავნა ქ. თბილისის ათივე გამგეობის საზოგადოებასთან ურთიერთობის სამსახურს, საიდანაც უნდა დაბრუნდა თითო პასუხი (სულ 10 წარმომადგენლის პასუხი),რათა მოხდეს ინფორმაციის მიღება იმის შესახებ, თუ რა სახის საინფორმაციო ღონისძიებები იქნა გატარებული გამგეობების მხრიდან მოქალაქეებში, რამდენად დიდი იყო დაინტერესება საზოგადოების მხრიდან ჩართულიყვნენ სამოქალაქო მრჩეველთა საბჭოს საქმიანობაში, რომელი საკომუნიკაციო საშუალებები გამოიყენეს მოქალაქეების ინფორმირებულობისთვის.

კვლევის პროცესში გამოიკითხა 3 საერთაშორისო ექსპერტი. გერმანიაში Hannover University-ის ასისტენტ პროფესორთან (რომელსაც აქვს საქართველოში მუნიციპალიტეტების დონეზე  მუშაობის გამოცდილება), ერთი გერმანული და ერთი ფრანგული ურბანული კვლევითი ინსტიტუტების წარმომადგენლებთან,რომლებიც მოქალაქეთა ჩართულობის ეფექტიანობის გაზრდის გზებზე მუშაობენ.

პარალელურად, კვლევაში წარმოდგენილია ქართველი ექსპერტების (2 ექსპერტი) შეხედულებები მოსახლეობის ჩართულობითი მექანიზმების შესახებ ინფომირებულობის კუთხით არსებული პრობლემების შესახებ. ორი ექსპერტიდან, ერთი ურბანისტია და ერთი პოლიტიკის მეცნიერი.

ნაშრომში გაანალიზებულია სიღრმისეული ინტერვიუებისა და კითხვარების საშუალებით მიღებული პასუხები და შედარებულია,როგორც სამოქალაქო მრჩეველთა საბჭოს წევრების და საჯარო მოხელეების შეხედულებები  საბჭოს მექანიზმის ფუნქციონირების შესახებ. ასევე, გამოკვეთილია, ქართველი და უცხოელი ექსპერტების მიერ დასმული პრობლემური საკითხები.

მოქალაქეთა მონაწილეობისა და ანგარიშვალდებულების შეფასება ხდება გამგეობებიდან გამოთხოვილი საჯარო ინფორმაციის ანალიზის გზითა და მოქალაქეთა მონაწილეობის პრაქტიკით ოქმების ანალიზის საშუალებით. ასევე, სიღრმისეული ინტერვიუების მეშვეობით სამოქალაქო მრჩეველთა საბჭოს წევრებთან (ერთი წევრი-ერთი გამგეობიდან).

რესპონდენტების მოძიებისათვის გამოყენებულია,როგორც პირადი კონტაქტები, ისე ე.წ. „თოვლის გუნდის“ პრინციპი. ინტერვიუს ჩატარების შემდეგ რესპონდენტის რჩევით ხდებოდა დაკავშირება კომპეტენტურ პირთან.

კვლევის პროცესში თანხვედრა იყო გარკვეულ შეზღუდვებთან, რადგან კვლევა არის კომპლექსური ხასიათის  საჭიროების საკითხის მრავალმხრივ შესწავლას.  კვლევის შეზღუდვას რამდენიმე ფაქტორი განაპირობებდა, მათ შორის უმთავრესი იყო, ის რომ ზოგიერთ გამგეობაში საერთოდ არ უფუნქციონერია საბჭოს და შესაბამისად, ამ გამგეობის მასშტაბით კვლევა ვერ ჩატარდა.

შედეგები/ დისკუსია/ დასკვნა

10 გამგეობიდან გამოთხოვილი საჯარო ინფორმაციის საფუძველზე, მხოლოდ 6 მათგანშია წარმოდგენილი სამოქალაქო მრჩეველთა საბჭოს დებულება და წევრთა რაოდენობა. ეს გამგეობებია : ვაკე , გლდანი, ისანი, კრწანისი, მთაწმინდა, საბურთალო, დიდუბე.

ინფორმაციის საფუძველზე გამოიკვეთა,რომ 2016-2018 წლებში ქ. თბილისის გამგეობების სამოქალაქო მრჩეველთა საბჭოს გამართული სხდომების რაოდენობა ყველაზე მეტი  16 ჯერ არის საბურთალოს რაიონის გამგეობაში დაფიქსირებული. ჩატარებული სხდომების რაოდენობით,რიგით მეორე არის კრწანისის გამგეობა,მას მოჰყვება გლდანის რაიონის გამგეობა, მთაწმინდის რაიონისა და დიდუბის რაიონის გამგეობები.   ხოლო ისანის, სამგორის, ჩუღურეთისა და ნაძალადევის რაიონში სავალდებულო მექანიზმის სამოქალაქო მრჩეველთა საბჭოს სხდომა საერთოდ არ ჩატარებულა

გრაფიკი I : სამოქალაქო მრჩეველთა საბჭოს გამართული სხდომების რაოდენობა გამგეობების მიხედვით 2016-2018 წლებში

 

 

საბჭოს წევრთა და წევრებს შორის სხვადასხვა აქტორთა რაოდენობა გამგეობებში შემდეგნაირია : საბურთალოს რაიონის სამოქალაქო მრჩეველთა საბჭოში სულ 21 წევრი, აქედან მოქალაქეები 10, კერძო სექტორის წარმომადგენელი 2, მედიის 2 წარმომადგენელი, არასამთავრობო ორგანიზაციის 2 და 5 ექსპერტი    ვაკის რაიონის გამგეობაში,სადაც სმს-წევრთა რაოდენობა ჯამში 18-ია, მოქალაქეთა რიცხვი ყველაზე მეტ 11 ადამიანს შეადგენს, კერძო სექტორი - 3 ; არასამთავრობო სექტორი -2 ; ექსპერტები - 2 წევრი. განსხვავებულია ამ მხრივ სიტუაცია გლდანის რაიონის გამგეობაში,სადაც წარმოდგენილია მხოლოდ მოქალაქეების, კერძო სექტორისა და ექსპერტის ჯგუფი. აქედან, მოქალაქეთა რიცხვია 10, კერძო სექტორის - 4 წევრი და 1 ექსპერტი. ისანის რაიონის სამოქალაქო მრჩეველთა საბჭოს დებულების ოქმში წერია,რომ საბჭოში სულ 15 წევრი იქნება, აქედან 6 ისანის რაიონის ტერიტორიაზე მცხოვრები მოქალაქეები, კერძო სექტორის 3 წარმომადგენელი, მედიის 1 წარმომადგენელი, არასამთავრობო ორგანიზაციიდან 3 წარმომადგენელი და 2 ექსპერტი. სამოქალაქო მრჩეველთა საბჭოში განსხვავებულ აქტორულ ჯგუფთა მრავალფეროვნება შეინიშნება  კრწანისის რაიონის გამგეობაში. გამგეობია სმს  წევრებიდან 9 მოქალაქეა, კერძო სექტორის 2 წარმომადგენელი და არასამთავრობო, მედიისა და  არასამთავრობო ორგანიზაციის თითო წარმომადგენელი. მოქალაქეებს შორის ეთნიკური უმცირესობის 3 წარმომადგენელია,რომლებმაც გამგეობამდე სხვა ეთნიკური უმცირესობების პრობლემები მიიტანეს და ერთი შშმ პირი,რომელმაც რამდენიმე ინფრასტრუქტურული ინიციატივა შეიმუშავა.

სამოქალაქო მრჩეველთა საბჭოში განსხვავებულ აქტორულ ჯგუფთა მრავალფეროვნება შეინიშნება  კრწანისის რაიონის გამგეობაში. გამგეობია სმს  წევრებიდან 9 მოქალაქეა, კერძო სექტორის 2 წარმომადგენელი და არასამთავრობო, მედიისა და  არასამთავრობო ორგანიზაციის თითო წარმომადგენელი. მოქალაქეებს შორის ეთნიკური უმცირესობის 3 წარმომადგენელია,რომლებმაც გამგეობამდე სხვა ეთნიკური უმცირესობების პრობლემები მიიტანეს და ერთი შშმ პირი,რომელმაც რამდენიმე ინფრასტრუქტურული ინიციატივა შეიმუშავა. გამგეობების 23%  სამოქალაქო მრჩეველთა საბჭოს შესახებ საჯარო საინფორმაციო შეხვედრებს აწყობდა, ასევე 23% უპირატესობას სოციალური ქსელების გამოყენებას ანიჭებდა, 15% საინფორმაციო ბუკლეტის დარიგებას, ხოლო 19% ტელევიზიას იყენებდა კომუნიკაციისთვის. თუმცა საინტერესოა ის გარემოება,რომ საზოგადოებასთან ურთიერთობის წარმომადგენლები მიუხედავად უკვე გატარებული საინფორმაციო კამპანიებისა, აღნიშნავენ,რომ ამ ეტაპზე არ მიმდინარეობს სამოქალაქო მრჩეველთა საბჭოს შესახებ საინფორმაციო ღონისძიებები,რაც ჩანს კიდეც საბჭოს სხდომების რაოდენობაში, თუნდაც ბოლო ერთი წლის განმავლობაში,რადგან ზოგიერთი საბჭოს შემთხვევაში სხდომა 2016 წლის შემდეგ არ ჩატარებულა.

გრაფიკი II - სამოქალაქო მრჩეველთა საბჭოს ოქმების საფუძველზე მიღებული მონაცემები (2016-2018 წლები) : მოქალაქეთა ინიციატივები, განხორციელებული პროექტები ;

 

 

გამგეობების წარმომადგენლების ხედვები ეფექტურ საკომუნიკაციო საშუალებებთან დაკავშირებით შემდეგნაირია : ვაკის, გლდანის და საბურთალოს რაიონის გამგეობა ყველაზე ეფექტურ საკომუნიკაციო საშუალებად სოციალურ ქსელს მიიჩნევს. კრწანისის რაიონის გამგეობისთვის,როგორც საჯარო შეხვედრები,ისე სოციალური ქსელი ერთნაირად მნიშვნელოვანია. ასევე გადაეგზავნა გამგეობების წარმომადგენლებს, მათი  უმრავლესობა ასახელებს,რომ ინიციატივების განუხორციელებლობის მიზეზი არის გამგეობის მცირე ბიუჯეტი.

 ისნის რაიონის გამგეობამ მოგვაწოდა მხოლოდ სამოქალაქო მრჩეველთა საბჭოს დებულება, ამდენად მხოლოდ 6 გამგეობის სხდომების ოქმები მოგვეპოვება. მოქალაქეთა ქალაქდაგეგმარებითი ინიციატივების რაოდენობიდან, ყველაზე მეტი 17, არის დაფიქსირებული საბურთალოს რაიონის საბჭოში, სადაც როგორც შემდგომი ოქმებიდან ვიგებთ 17-დან საბჭომ 12 განახორციელა/გაითვალისწინა. ყველაზე ნაკლები რაოდენობა დაფიქსირებულია დიდუბის სმს-ში,სადაც ძირითადად მოქალაქეთა ინიციატივები შეეხებოდა კულტურულ-საგანმანათლებლო ღონისძიებებს  გამოთხოვილი ოქმეში ჩანს, საველე სამუშაოებში ჩართული მოქალაქეებიც (გლდანის რაიონის გამგეობა), რომლებიც გამგებელთან ერთად  რამდენიმე სამუშაო ობიექტზე იმყოფებოდნენ და აკვირდებოდნენ მუშაობის პროცესს. ქალაქ თბილისის მოსახლეობის ინფორმირებულობის კვლევით სამოქალაქო მრჩეველთა საბჭოს შესახებ გამოიკვეთა,რომ მათმა დიდმა ნაწილმა არ იცის საბჭოს არსებობის შესახებ, თუმცა ასევე ჩანს მოქალაქეთა მზაობაც, რომ გაწევრიანდნენ საბჭოში,რაც მნიშვნელოვანი წინაპირობა უნდა იყოს გამგეობებისთვის,რომ ხელი შეუწყონ მოტივირებული და დაინტერესებული მოქალაქეების საბჭოში გაწევრიანებას ან საბჭოს სხდომებზე დასწრების შესაძლებლობას. საინტერესოა  ისიც,რომ მათი დიდი ნაწილი გამგეობის საქმიანობის შესახებ ინფორმაციას ძირითადად სოციალური ქსელების საშუალებით იღებს, ამიტომ გამგეობებმა მნიშვნელოვანია გაითვალისწინონ სოციალური ქსელების ფაქტორი საზოგადოების ინფორმირებულობისთვის გატარებული ღონისძიებების დაგეგმვისას.

კვლევის პროცესში გამოიკითხა 3 საერთაშორისო ექსპერტი. 

გამკითხული ექსპერტებისა და მეცნიერების აზრით, სამოქალაქო მრჩეველთა საბჭო ადგილობრივი თვითმმართველობის განხორციელებაში მოქალაქეთა ჩართულობას გაზრდის. ერთი ექსპერტი თვლის რომ საჭიროა გამგეობებში საბჭოს ინტენსიურად დანერგვაზე მუშაობა. მისი აზრით, მექანიზმი ახალია და გარკვეულწილად დასაწყისში შესაძლოა არსებობდეს შემთხვევები,როცა არ ხდება არათუ მოქალაქეების,ისე გამგეობების მხრიდან აქტიურობა საბჭოს ფუნქციონირების თვალსაზრისით,  ერთი მათგანი აკონკრეტებს,რომ საბჭოს სავალდებულო ხასიათი მნიშვნელოვანი წინაპირობა უნდა იყოს იმისთვის,რომ გამგეობებმა ინტენსიურად დაიწყონ მისი ფუნქიონირება. ამასთანავე, ის თვლის რომ მიუხედავად ინიციატივების სარეკომენდაციო ხასიათისა, გამგეობის მხრიდან ანგარიშვალდებულების გაზრდის ალბათობა მეტია,ვინაიდან მათ სრულად ეძლევათ შესაძლებლობა გაეცნონ მათსავე რაიონში არსებულ პრობლემებს და მათი მოგვარებით,როგორც კერძო სექტორი, ისე მოქალაქეები კმაყოფილი დატოვონ. ერთ-ერთი ექსპერტი,რომელიც  ამ საკითხზე მომუშავე ერთ-ერთი არასამთავრობო ორგანიზაციის წარმომადგენელია თვლის, რომ ამ ცვლილებისათვის საზოგადოება ჯერ მზად არ არის და სამოქალაქო მრჩეველთა საბჭო იქნება ერთგვარი დანამატი. ის საბჭოს მექანიზმის პარალელს ავლებს საკონკურსო-საატესტაციო კომისიასთან, სადაც როგორც არასამთავრობო ორგანიზაციის წარმომადგენელი გაწევრიანებული იყო და რეზონანსი ვერ მიიღო.

ერთმნიშვნელოვნად დადებითად აფასებს საბჭოს შექმნას საქართველოში Hannover University-ს ასისტენტ პროფესორი. მისი თქმით, გერმანიაში მოქალაქეთა ჩართულობა სწორედ სავალდებულო მექანიზმებით გაზარდეს. ის აღნიშნავს, რომ სავალდებულო მექანიზმების შექმნა ,როგორც დეცენტრალიზებული ხელისუფლებების,ისე მოქალაქეების ჩართულობითი კულტურა აამაღლა. მას მოჰყავს რამდენიმე გერმანული მოქალაქეთა გაერთიანების მაგალითები,როცა უკვე მოქალაქეებს აღარ სჭირდებათ დღეს გერმანიაში ჩართულობითი მექანიზმები და ისინი დამოუკიდებლად ერთი ფანჯრის პრინციპით აწვდიან ადგილობრივ ხელისუფლებას ინიციატივებს.  იგი მიიჩნევს,რომ ინფორმირებულობა მთავარი ფაქტორია იმისთვის,რათა გაიზარდოს ჩართულობა სამოქალაქო მრჩეველთა საბჭოს მექანიზმში. მისი თქმით, კვლევა მექანიზმის ეფექტურობა/არაეფექტურობის შესახებ, უნდა დაიწყოს იმ საინფორმაციო კამპანიებიდან,რასაც გამგეობები სთავაზობს მოქალაქეებს. იგი აღნიშნავს,რომ მექანიზმი შესაძლოა იყოს სრულყოფილი და მას მოჰყავს 90-იანი წლების ჰელსინკის საბჭოების მაგალითი,რომელის შესახებაც სამი წლის გამავლობაში მერიამ მნიშვნელოვანი საინფორმაციო კამპანიები ჩაატარა და საბჭოს საქმიანობას დააკვირდნენ. ამდენად, ექსპერტის თქმით, შესაძლოა მექანიზმის ეფექტურობა/არა ეფექტურობის კვლევა ნაადრევია და იგი შედეგებს რამდენიმე წლის შემდეგ გამოიღებს.

საბოლოოდ, შეიძლება ითქვას, რომ როგორც ქართველი,ისე უცხოელი ექსპერტები აღნიშნავენ,რომ სამოქალაქო მრჩეველთა საბჭოში მოქალაქეთა ჩართულობის გაზრდისთვის საჭიროა საბჭოს შესახებ გამგეობების მხრიდან მოქალაქეების ინფორმირებულობა,  ისინი ხაზს უსვამენ იმას,რომ საბჭოს ინტენსიური დანერგვა ბუნებრივად მოახდენს გამგეობების ანგარიშვალდებულების გაზრდას მოქალაქეების მიერ შეტანილ ინიციატივებთან მიმართებაში.

მოქალაქეთა ჩართულობის შესახებ კვლევები ადგილობრივ თვითმმართველობაში ადასტურებს,რომ ქვეყანაში მოქალაქეთა ჩართულობის ხელისშემშლელი მრავალი ფაქტორი არსებობს. ეს ფაქტორები, შესაძლებელია იყოს სამოქალაქო საზოგადოების ნიჰილიზმი, პოლიტიკური კულტურის ნაკლებობა, გაუმართავი ჩართულობის მექანიზმები, ინფორმირებულობის ნაკლებობა, მუნიციპალიტეტების ინერტულობა და ა.შ. ასეთი რეალობის პირობებში, ს ახალი სავალდებულო მექანიზმი  შეიქმნა

პირველ რიგში, უნდა აღინიშნოს რომ მექანიზმის სავალდებულო ხასიათი მნიშვნელოვანი ფაქტორი და იმპულსია გამგეობებისთვის,რომ დაარსონ საბჭო, გაწერონ დებულება და მოაწერონ ხელი ბრძანებას საბჭოს ფუნქციონირების შესახებ. კვლევაში წარმოდგენილი საექსპერტო ანალიზისას გამოჩნდა,რომ საერთაშორისო დონის ექსპერტები განსაკუთრებით გამოყოფენ მექანიზმის სავალდებულო ხასიათს,როგორც მოქალაქეთა ჩართულობის მთავარ ხელის შემწყობს. თავისთავად, საბჭოს სავალდებულო ხასიათი ალბათ, უნდა გულისხმობდეს რომ 2016 წლიდან 2018 წლის ივნისამდე (კვლევის დასრულების დრო) ქალაქ თბილისის ათივე გამგეობაში უნდა ფუნქციონირებდეს საბჭო, თუმცა როგორც კვლევამ აჩვენა საბჭო 10-დან 4 გამგეობაში არ ფუნქციონირებს.

 გამგეობები არ ასრულებენ კანონით გათვალისწინებულ მოთხოვნას საბჭოების შექმნის შესახებ, თუმცა არც ამ რაიონის ტერიტორიაზე მცხოვრები მოქალაქეები არ გამოხატავენ სურვილს ან პრეტენზიას საბჭოს ფუნქციონირების შესახებ. მთავარი მიზეზი არის ის,რომ მოქალაქეებს არ აქვთ სამოქალაქო მრჩეველთა საბჭოს შესახებ ინფორმაცია.

კვლევის მთავარი ჰიპოთეზა ეხებოდა საბჭოების ინტენსიურ დანერგვას. როგორც კვლევამ აჩვენა, მიუხედავად იმისა, რომ 7 გამგეობაში საბჭო ოფიციალურად არსებობს იგი არ არის დანერგილი ინტენსიურად, რაც გამოიხატება იმაში,რომ საბჭოს სხდომები არც ჩატარებულა და სადაც ჩატარდა, რაოდენობა  ორი წლის განმავლობაში 6-საც არ სცდება,როცა კანონით მითითებულია,რომ კარგი იქნება საბჭოებმა ყოველთვიურად  იფუნქციონიროს და თუ ეს არ მოხდება,  მინიმუმ 3 თვეში ერთხელ მაინც უნდა  შეიკრიბოს, რაც იმას ნიშნავს რომ  2016 წლიდან 2018 წლის ივნისამდე 29 თვის განმავლობაში თითოეულ გამგეობაში საბჭოები მინიმუმ 9-ჯერ მაინც უნდა შეკრებილიყო.  პრობლემებია იმ კუთხითაც,რომ 2017 წლის შემდეგ რამდენიმე გამგეობაში საერთოდ აღარ ჩატარებულა საბჭოს სხდომები.

მიუხედავად არსებული პრობლემისა, გამოთხოვილი ოქმების საფუძველზე გამოიკვეთა,რომ იმ გამგეობებში,სადაც ტარდებოდა სამოქალაქო მრჩეველთა საბჭოს სხდომები ეფექტიანი იყო მოქალაქეთა ჩართულობა, რადგან მათ მიერ შემუშავებული ქალაქდაგეგმარებითი ინიციატივების დიდი ნაწილი გათვალისწინებული იყო გამგეობების მიერ. საბჭოს სხდომებში აქტიურობა იყო მოქალაქეთა ჩართულობის დასწრებისა და შემუშავებულ ინიციატივებშიც.

გამოყენებული ლიტერატურისა და მიღებული შედეგების  საფუძველზე შეგვიძლია ვთქვათ,რომ გამგეობების ნაწილი (საბურთალო, ვაკე, კრწანისი, მთაწმინდა) იმ პერიოდში,როცა ინტენსიურად ცდილობდა დაენერგა სამოქალაქო მრჩეველთა საბჭოს მექანიზმი, აქტიურად ითვალისწინებდა, როგორც მოქალაქეების,ისე არასამთავრობო და კერძო სექტორის ინიციატივებს საბჭოს ფუნქციონირების პროცესში.

თეორიული ჩარჩოს საფუძველზე გამოიკვეთა, რომ საბჭოების ფუნქციონირებისას სახეზე იყო რამდენიმე აქტორს შორის კომუნიკაცია, იყო აქტორების კოლაბორაციის შემთხვევებიც,როცა ერთად წარადგენდნენ კონკრეტულ ინიციატივებს. მათ შორის კერძოსა და სამოქალაქო სექტორს შორის.

მნიშვნელოვანია ისიც,რომ აღნიშნული გამგეობების მხრიდან საბჭოს ინტენსიურმა დანერგვამ გამოკვეთა საბატიეს მიერ აღნიშნული  „პოლიტიკურ მმართველობითი ბროკერებიც“,რომლებიც გარკვეული თვალსაზრისით,როგორც საბჭოს წევრები საექსპერტო რეკომენდაციებს აძლევდნენ მოქალაქეებს ინიციატივების შემუშავების პროცესში.

კვლევამ აჩვენა,რომ 4P კონცეფციაში წარმოდგენილი ეტაპები სამოქალაქო ჩართულობისას ქალაქდაგეგმარების პროცესში სრულად გამოჩნდა საქართველოში სამოქალაქო მრჩეველთა საბჭოს პრაქტიკაში. კონცეფციის შესაბამისად, სამოქალაქო მრჩეველთა საბჭო იძლევა იმის საშუალებას,რომ საჯარო სექტორს კომუნიკაცია ჰქონდეს თანაბრად ყველა წარმოდგენილ სექტორთან. კომუნიკაციის პროცესი,როგორც უკვე დავინახეთ სხვადასხვა გამგეობის მაგალითზე ინკლუზიურია,ვინაიდან მრგვალი მაგიდის პრინციპით ხდება ყველა სექტორთან ერთდროულად დროსა და სივრცეში ინიციატივების მოსმენა და მათი შეჯერება. ამასთანავე, საბჭოს ოქმების საფუძველზე გამოჩნდა,რომ საბჭო იძლევა ანგარიშვალდებულების საშუალებას ვინაიდან, საბჭოს სხდომიდან შემდეგ სხდომამდე საჯარო სექტორმა უნდა წარმოადგნიოს ანგარიში იმ გათვალისწინებული ინიციატივების შესახებ,რაც წინა სხდომაზე დაფიქსირდა. რაც მნიშვნელოვნად განსაზღვრავს გამგეობის ანგარიშვალდებულების გაზრდას.

კონცეფციაში საუბარი იყო მარგინალიზებულ ჯგუფებზეც,რომლებსაც ვხედავთ სამოქალაქო მრჩეველთა საბჭოში. ჩანან სამოქალაქო სექტორის მოწყვლადი ჯგუფებიც, როგორებიც  არიან ეთნიკური უმცირესობის წარმომადგენლები და შშმ პირები.

იმ გამგეობებში სადაც ინტენსიურად იყო დანერგილი თანამონაწილეობითი სავალდებულო მექანიზმი სამოქალაქო მრჩეველთა საბჭო,  გამოჩნდა  მოქალაქეთა ჩართულობის ეფექტიანობა ქ. თბილისის ურბანულ დაგეგმარებაში, რაც გამოიხატა გამგეობების ანგარიშვალდებულებაში გაეთვალისწინებინათ მოქალაქეების ქალაქდაგეგმარებითი ინიციატივები და რეკომენდაციები. ოქმების საფუძველზე ჩანს,რომ ინიციატივების მეტი წილი კვლავ ინფრასტრუქტურული ღონისძიებების გატარებას ეხება. საინტერესოა,რომ ამ მხრივ მეტია პროცენტული წილი გათვალისწინებული რეკომენდაციებისა.

ანგარიშვალდებულებაში პრობლემები ჩანს მოქალაქეებისთვის „არასასურველი მშენებლობების“ შეწყვეტის შესახებ ნაწილში, სადაც გამგეობები არ ითვალისწინებენ მოქალაქეების თხოვნებს და ძირითად მიზეზად კანონთა შეუსაბამობას ასახელებენ.

სამოქალაქო მრჩეველთა საბჭოს ოქმები იძლევა საშუალებას ღიად ჩანდეს თითოეული აქტორის ინიციატივა და ინტერესთა კონფლიქტი. დასკვნის სახით, შეგვიძლია ვთქვათ,რომ სმს-ს ოქმებში  ჩანს კერძო სექტორის ინიციატივები საჯარო სექტორისთვის ფინანსური დახმარების შესახებ, ასევე ჩანს კოლაბორაცია კერძოსა და სამოქალაქო სექტორს შორის მწვანე ინიციატივების გამგეობამდე მიტანის პროცესშიც. აქედან გამომდინარე, შეგვიძლია ვთქვათ,რომ გამგეობების მხრიდან მომავალში სამოქალაქო მრჩეველთა საბჭოს ინტენსიური დანერგვისა და სხდომების ჩატარების შემდეგ, უფრო მეტად მოგვეცემა შესაძლებლობა დიდ მონაცემებზე დაკვირვებისას   გამოიკვეთოს სექტორალური პრობლემები საბჭოს მექანიზმში.

ქალაქდაგეგმარების ინიციატივებიდან მეტი წილი ინფარსტრუქტურული და გარემოსდაცვითი ინიციატივებია შემუშავებული, ანგარიშვალდებულების ნაწილშიც გამგეობების მხრიდან მეტად არის გათვალისწინებული ინფრასტრუქტურული პროექტები. მიზეზად იმისა, რაც არ იქნა გათვალისწინებული გამგეობა მცირე ბიუჯეტს ასახელებს.

ლიტერატურის საფუძველზე მონაწილეობისა და ანგარიშვალდებულების შესახებ გარკვეული დასკვნები გაკეთდა.  საინტერესოა,რომ ინფორმირებულების ეტაპზე კვლევის საფუძველზე გამოიკვეთა,რომ იმ გამგეობებში,რომლებმაც ჩაატარეს საინფორმაციო კამპანია, მაღალი იყო სამოქალაქო მრჩეველთა საბჭოს სხდომებზე დამსწრეთა რაოდენობა. გამოიკვეთა ისიც,რომ ძირითადი საკომუნიკაციო საშუალება საჯარო შეხვედრები იყო გამგეობების მხრიდან, თუმცა როგორც კვლევამ აჩვენა სამოქალაქო მრჩეველთა საბჭოს წევრების, მოქალაქეებისა და თავად, გამგებების წარმომადგენლების მხრიდან, ყველაზე ეფექტურ საკომუნიკაციო საშუალებად სოციალური ქსელი დასახელდა.

საერთაშორისო პრაქტიკისა და ექსპერტების შეფასებების ანალიზითა და მიღებული კვლევის შედეგების საფუძველზე შეგვიძლია დავასკვნათ,რომ მოქალაქეების ინფორმირებულება სამოქალაქო მრჩეველთა საბჭოს შესახებ ზრდის მათ ჩართულობას საბჭოს მექანიზმში. მოქალაქეების ინფორმირებულობის კითხვარით გამოჩნდა,რომ მოქალაქეებს არ აქვთ ინფორმაცია საბჭოს არსებობის შესახებ და გამოთქვამენ მზაობას  ჩაერთონ საბჭოს ფუნქციონირებაში.

გამოიკვეთილი მნიშვნელოვანი პრობლემების უმეტესობა გამგეობებს და მათ ფუნქციონირებას უკავშირდება. ათი გამგეობიდან მხოლოდ ერთში ჩატარდა 2018 წელს საბჭოს სხდომა, რაც ნიშნავს იმას,რომ გამგეობები არ უზრუნველყოფენ ქალაქდაგეგმარების პროცესში მოქალაქეთა ჩართულობის მექანიზმის ფუნქციონირებას, არღვევენ კანონს და თუ არ არღვევენ და ამტკიცებენ საბჭოს დებულებებს, არ ატარებენ საინფორმაციო  კამპანიას, რაც იწვევს იმას,რომ საბჭოს შესახებ არ აქვთ ინფორმაცია მოქალაქეებს და სხვადასხვა ინტერესთა ჯგუფებს და ბუნებრივია, სხდომები ვერც გაიმართება.

მიუხედავად იმისა,რომ სამოქალაქო მრჩეველთა საბჭო,როგორც სავალდებულო მექანიზმი მე-3 წელია რაც უნდა ფუნქციონირებდეს, საერთაშორისო ექსპერტების თქმით, ეს მაინც მცირე დროა და მექანიზმი ნელ-ნელა განვითარდება.  თუმცა, არ ჩანს განვითარების ტენდეციები,რადგან როგორც აღინიშნა გამგეობების ნაწილში სხდომის ჩატარების ორწლიანი წყვეტაა დაფიქსირებული.

საბოლოოდ, შეიძლება ითქვას, რომ ქალაქდაგეგმარებაში მოქალაქეთა ჩართულობის ეფექტიანობის გასაზრდელად,  სამოქალაქო მრჩეველთა საბჭოს მექანიზმის დანერგვა  საჭიროებს წახალისებას,რადგან იმ გამგეობებში,სადაც იგი ინტენსიურად იქნა დანერგილი და თუნდაც  მინიმუმ ორი სხდომა მაინც ჩატარდა, გამოიკვეთა გამგეობების მხრიდან ანგარიშვალდებულება. ლიტერატურისა და თეორიული ჩარჩოს საფუძველზე შემუშავებული ქალაქდაგეგმარებაში მოქალაქეთა ეფექტურად ჩართულობის  ეტაპებიდან ,როგორიცაა  ინფორმირებულობა, მონაწილეობისა და ანგარიშვალდებულების ეტაპები მეტნაკლებად არის გათვალისწინებული ქ. თბილისის ზოგიერთ რაიონულ გამგეობაში. იმ გამგეობებში,სადაც გათვალისწინებულია სამივე ეტაპი მოქალაქეთა ჩართულობა ეფექტიანია,რადგან მოქალაქეების ინიციატივების უმეტესობა საკუთარი უბნისა და რაიონის ცხოვრების გაუმჯობესებისთვის გათვალისწინებულია.

 ბიბლიოგრაფია

Asian Developlment Bank. (2015). საჯარო-კერძო პარტნიორობის სახელმძღვანელო. 4. მოპოვებული 2018 წლის 1 მაისი, https://www.adb.org/sites/default/files/institutional-document/178028/public-private-partnership-ka.pdf-დან

Baltic Urban Lab. (2016 წლის 12 December). Public-private-people partnership - a new approach for urban planning. მოპოვებული 2018 წლის 15 მაისი, https://www.ubc-sustainable.net/news/public-private-people-partnership-new-approach-urban-planning-დან

Brody, D. G., & Burby, R. (2003). Mandating citizen participation in plan making: six strategic planning choices. Journal of the American Planning Association, Vol. 69 , p 245 (20).

Burby, R. (2003). Making Plans that Matter: Citizen Involvement and Government Action,. Journal of the American Planning Association, Vol. 69, 33–49.

Creighton, J. L. (2005). The Public Participation Handbook- Making better decisions through citizen envolvement. San Francisco. მოპოვებული https://smartnet.niua.org/sites/default/files/resources/Public%20Participation%20Handbook.pdf-დან

Douay, N. (2017). Editorial - Urban Planning in China Concepts, Actors, and Projects. www.researchgate.net. მოპოვებული https://www.researchgate.net/publication/315757545_Editorial_-_Urban_Planning_in_China_Concepts_Actors_and_Projects?enrichId=rgreq-9d7abf6ceb1f7afbb5f1a137f4b1293d-XXX&enrichSource=Y292ZXJQYWdlOzMxNTc1NzU0NTtBUzo0NzkwODgyODk4MTY1NzZAMTQ5MTIzNDk1NzE0NQ%3D%-დან

Gustafson, P., & Hertting, N. (2016). Understanding participatory governance : an analysis of participants motives for participation. American Review of Public Administration, 1-17. მოპოვებული 2018 წლის 12 მაისი

Hansen, E. I., & Sandkjær, G. (2011 წლის 8 september). Participation in planning; a study of urban development in Norway. The European Journal of Spatial Development is published by Nordregio, Nordic Centre for Spatial Development and OTB Research Institute, Delft University of Technology , გვ. 4.

Heurkens, E. (2009 ). Changing public and private roles in ubran area development in the Netherlands . The 4th International Conference of the International Forum on Urbanism (IFoU) .

Horelli, L. (2013). New Approaches to Urban Planning - Insights from Participatory Communities. Aalto University publication series, Helsinki, Finland. მოპოვებული https://aaltodoc.aalto.fi/bitstream/handle/123456789/10244/isbn9789526051918.pdf-დან

Julie Nelson and David Kerr. ( 2006 ). Active citizenship in INCA countries: definitions, policies, practices and outcomes . Qualifications and curriculum Authority National Foundation for Education research, pp 24-26, pp 32-35.

Kalbro, T., Lindgren, E., & Paulsson, J. (2015). Urban development plans and permits :Challenges for governance structures in urban and regional Development.

Kaur, G. (2007). Failure Success and Failure – A big Question Mark when the community is ignored. PARTICIPATORY APPROACH / COMMUNITY INVOLVEMENT IN PLANNING /. 43rd ISOCARP Congress 2007.

Kedogo, J., Sandholz, S., & Hamhaber, J. (2010). Good urban governance in Nairobi and Recife . 46th ISOCARP Congress .

Kohon, J. N. (2015). Building Social Sustainability from the Ground Up: The Contested Social Dimension of Sustainability in Neighborhood-Scale Urban Regeneration in Portland, Copenhagen, and Nagoya. Jacklyn Nicole Kohon. მოპოვებული https://pdxscholar.library.pdx.edu/cgi/viewcontent.cgi?referer=https://www.google.ge/&httpsredir=1&article=3332&context=open_access_etds-დან

Kuronen, M., Junnila, S., Majamaa, W., & Niiranen, I. (2010). Public-private-people partnership as a way to reduce carbon dioxide emissions from residential development. International Journal of Strategic Property Management, 14 , 200-216.

LOWE, J. S. (2008 ). A Participatory Planning Approach to Enhancing a Historically Black University–Community Partnership: The Case of the e-City Initiative / Planning, Practice & Research . https://staging.community-wealth.org/sites/clone.community-wealth.org/files/downloads/article-lowe.pdf, pp. 549–558,.

Margvelashvili, K. (2016). ლექსიკონი-ცნობარი სოციალურ მეცნიერებებში. Civic Engagement in Public Administration. მოპოვებული 2018 წლის 5 მაისი

Miraftab, f. (2014).

Ng, S. T., Li, T. H., & Wong, &. J. (2012). projects, Title Rethinking public participation in infrastructure. homas Telford (ICE Publishing). The Journal's web site is located at http://www.icevirtuallibrary.com/content/serial/muen. მოპოვებული http://hub.hku.hk/handle/10722/159430 T-დან

Nour, A. M. (2011 წლის Fabruary). Challenges and Advantages of Community Participation as an Approach for Sustainable Urban Development in Egypt . (p. b. Education, რედ.) www.ccsenet.org/jsd , გვ. 79-85.

Özlem Özer-Kemppainen, H.-L. H. (2010). Participatory Urban Planning: Best Practices (PUP) Land Use Workshop – Ideas and Policies Seminar Report. University of Oulu, Department of Architecture, Planning and Urban Design, გვ. 5-10. მოპოვებული 2018 წლის 3 მაისი, http://jultika.oulu.fi/files/isbn9789514263958.pdf-დან

Palerm, J. (2000). An Empirical-Theoretical Analysis Framework for Public Participation in Environmental Impact Assessment. Journal of Environmental Planning and Management, 43(5, 581–600,.

Perjo, L., Fredricsson, C., & Costa, S. O. (2016). Public Private People Partnerships in Urban Planning. Integrated Planning and Partnership Model for Brownfield Regeneration, 6. მოპოვებული 2018 წლის 5 მაისი

Rietbergen-McCracken, J. (2010). Participatory Development Planning. www.civicus.org, 7. Retrieved ივნისი 25, 2018, from https://www.civicus.org/documents/toolkits/PGX_F_Participatory%20Development%20Planning.pdf

Rietbergen-McCracken, J. (2015). Planning, Participatory Development. www.civicus.org, გვ. 3-8. მოპოვებული 2018 წლის 11 ივნისი, https://www.civicus.org/documents/toolkits/PGX_F_ParticipatoryPolicy%20Making.pdf-დან

Robinson, D. (2002). Job Families and Other Taxonomies. Brighton: Institute for Employment Studies.

Salukvadze, J., Dolidze, M., & Lozano, N. (2013). Georgia - Urbanization review : toward an urban sector strategy Georgia's evolving urban system and its challenges. Tbilisi. მოპოვებული 2018 წლის 3 ივნისი, http://documents.worldbank.org/curated/en/282241468274759653/Georgia-Urbanization-review-toward-an-urban-sector-strategy-Georgias-evolving-urban-system-and-its-challenges-დან

Sehested, K. (2009). Urban Planners as Network Managers and Metagovernors. Planning Theory & Practise, Vol.10, No. 2, 245-263, 6-15. მოპოვებული 2018 წლის 6 ივნისი

Shafritz, J. M. (2004). The dictionary of public policy and administration. Boulder, Colo: Westview Press. მოპოვებული 2018 წლის 12 ივნისი

Stauskis, G. (2014). Development of methods and practices of virtual reality as a tool for participatory urban planning: a case study of Vilnius City as an example for improving environmental, social and energy sustainability. https://doi.org/10.1186/2192-0567-4-7, 2-5. მოპოვებული 2018 წლის 18 ივნისი

Tickner, J. A. (2001). Democratic Participation: A Critical Element of Precautionary Public Health Decision-Making. http://journals.sagepub.com. მოპოვებული 2018 წლის 4 ივნისი, http://journals.sagepub.com/doi/10.2190/EN1T-F9A1-LV0P-BLLR-დან

UN. (2014). The World Urbanization Prospects .

United Nations. (2018 წლის 16 May). 2018 Revision of World Urbanization Prospects. მოპოვებული 2018 წლის 1 ივლისი, www.un.org: https://www.un.org/development/desa/publications/2018-revision-of-world-urbanization-prospects.html-დან

United Nations. (2018 წლის 16 may). 2018 Revision of World Urbanization Prospects. მოპოვებული 2018 წლის 12 მაისი, www.un.org: https://www.un.org/development/desa/publications/2018-revision-of-world-urbanization-prospects.html-დან

Webler, T. T., & Krueger, R. (2001). What is Good Public Participation Process? Five Perspectives from the Public. Environmental Management, Vol.27 No 3, pp. 435–450, .

Williams, D. G. (2007 წლის October). Participatory approaches for planning and construction-related assistance in settlement upgrading and expansion: The roles of tripartite actors and other stakeholders. International Labour Office, გვ. 10-15. მოპოვებული 2018 წლის 12 ივნისი

www.droa.ge. (თ. გ.).

აბულაძე, მ. (2016). თანამონაწილეობითი დაგეგმვა ურბანულ დასახლებაში. მწვანე კავკასია, გვ. 8. მოპოვებული 2018 წლის 10 ივნისი, http://www.ivote.ge/GREENCAUCASUS/wp-content/uploads/2016/12/Participatory-planning.pdf-დან

ადგილობრივი თვითმმართველობის ინდექსი. (2017). საქართველოს მუნიციპალიტეტების ერთიანი შეფასება. თბილისი. მოპოვებული https://drive.google.com/file/d/1WBQ_lSu2JN_KrKAY28iuTst_bdoyrq-g/view-დან

გორგაძე, ნ. (2018). აქტიური მოქალაქეობა და სამოქალაქო ჩართულობა. მოპოვებული 2018 წლის 5 ივნისი, www.academia.edu: https://www.academia.edu/4235006/%E1%83%90%E1%83%A5%E1%83%A2%E1%83%98%E1%83%A3%E1%83%A0%E1%83%98_%E1%83%9B%E1%83%9D%E1%83%A5%E1%83%90%E1%83%9A%E1%83%90%E1%83%A5%E1%83%94%E1%83%9D%E1%83%91%E1%83%90_%E1%83%93%E1%83%90_%E1%83%A1%E1%83%90%E1%83%9B%E1%83%9D%E1-დან

ეროვნულ დემოკრატიული ინსტიტუტი(NDI). (2015 წლის 12 ოქტომბერი). NDI-ის კვლევა: ცხოვრების პირობები ადგილობრივ დონეზე არ გაუმჯობესებულა;. მოპოვებული 2018 წლის 29 მაისი, www.ndi.org: https://www.ndi.org/sites/default/files/NDI-August-2015-Press%20Release-Geo.pdf-დან

თვითმმართველობებში მოქალაქეთა მონაწილეობის გასაზრდელად რეკომენდაციები შემუშავდა. (2018 წლის 18 ივნისი). მოპოვებული http://www.osgf.ge: http://www.osgf.ge/index.php?lang_id=geo&sec_id=15&info_id=4926-დან

ინფორმაციის თავისუფლების განვითარების ინსტიტუტი (IDFI). (2015 წლის 27 მარტი). ღია მმართველობის ინდექსი 2015 - საქართველოს მიღწევები და გამოწვევები. მოპოვებული 2018 წლის 30 მაისი, www.idfi.ge: https://idfi.ge/ge/open-government-index-2015-დან

ინფორმაციის თავისუფლების განვითარების ინსტიტუტი. (2015 წლის 27 მარტი). ღია მმართველობის ინდექსი 2015 - საქართველოს მიღწევები და გამოწვევები. მოპოვებული 2018 წლის 30 მაისი, www.idfi.ge: https://idfi.ge/ge/open-government-index-2015-დან

ინფორმაციის თავისუფლების განვითარების ინსტიტუტი. (2017 წლის 5 დეკემბერი). https://idfi.ge/ge/lsg_index_presentation. მოპოვებული 2018 წლის 28 მაისი, www.idfi.ge: https://idfi.ge/ge/lsg_index_presentation-დან

კავკასიის კვლევითი რესურსების ცენტრი (CRRC). (2015). საჯარო პოლიტიკის კვლევა. თბილისი. მოპოვებული 2018 წლის 12 მაისი, http://caucasusbarometer.org/ge/ti2015ge/LOCGOVTU/-დან

ლოსაბერიძე, დ. (2015). ადგილობრივი თვითმმართველობა საქართველოში 1991-2014. თბილისი: ფონდი „ღია საზოგადოება - საქართველო. მოპოვებული 2018 წლის 1 ივნისი, http://www.osgf.ge/files/2015/Publication/adgilobrivi_demokratiis_ganvitarebis_angarishi_1991-2014__bolo.pdf-დან

ლოსაბერიძე, დ., კანდელაკი, კ., აბულაძე, მ., & კონჯარია, ო. (2016). ადგილობრივი თვითმმართველობა. თბილისი.

მაჭარაშვილი, ნ. (2016 წლის 15 ივნისი). ვინ ქმნის ამინდს? მოქალაქეთა მონაწილეობა საზოგადოებრივ პროცესებში. მოპოვებული 2018 წლის მაისი 10, www.tabula.ge: http://www.tabula.ge/ge/story/108811-vin-qmnis-aminds-moqalaqeta-monatsileoba-sazogadoebriv-procesebshi-დან

მწვანე კავკასია. (2018). თანამონაწილეობითი დაგეგმვა ურბანულ დასახლებაში (2016). მოპოვებული http://www.ivote.ge/GREENCAUCASUS/?p=733-დან

პოლიტიკის შემუშავებაში მოქალაქეთა ჩართულობის პრობლემები – საქართველო. (2013 წლის 13 მაისი). მოპოვებული www.eparticipationge.wordpress.com: https://eparticipationge.wordpress.com/2013/05/13/%E1%83%9E%E1%83%9D%E1%83%9A%E1%83%98%E1%83%A2%E1%83%98%E1%83%99%E1%83%98%E1%83%A1%E1%83%A8%E1%83%94%E1%83%9B%E1%83%A3%E1%83%A8%E1%83%90%E1%83%95%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%90%E1%83%A8%E1%83%98-4/-დან

სამოქალაქო კულტურის საერთაშორისო ცენტრი. (2015). ადგილობრივი პოლიტიკა და პარტიები. თბილისი. მოპოვებული http://www.ivote.ge/images/doc/doc/adgilobrivi%20politika___bw.pdf-დან

საქართველოს კონსტიტუცია. (1995). თავი პირველი. ზოგადი დებულებები. თბილისი. მოპოვებული 2018 წლის 1 ივნისი, https://matsne.gov.ge/ka/document/view/30346-დან

საქართველოს მთავრობის ადმინისტრაცია. (2015). საქართველოს საჯარო მმართველობის რეფორმის გზამკვლევი 2020. თბილისი. მოპოვებული http://gov.ge/files/411_51091_144895_427-119.08.15.pdf-დან

საქართველოს ორგანულ კანონში „ადგილობრივი თვითმმართველობის კოდექსი“ ცვლილების შეტანის შესახებ. (04/08/2015). მოპოვებული www.matsne.gov.ge: https://matsne.gov.ge/ka/document/view/2929985-დან

სითი ინსტიტუტი საქართველო. (2018 წლის 1 ივლისი). თბილისის მიწათსარგებლობის გენერალური გეგმის განახლებული მასალები. მოპოვებული http://tas.ge/?p=page&id=87401&fb_comment_id=1638144866305102_1638359842950271#f1f49541ba476c4-დან

ურუშაძე, ი. (2016). ადგილობრივ თვითმმართველობებში მოქალაქეთა ჩართულობის სახელმძღვანელო. თბილისი: USAID : დემოკრატიული მმართველობა საქართველოში (G3) პროგრამა. მოპოვებული 2018 წლის 2 აპრილი, http://www.lsg.gov.ge/contentimage/teees.pdf-დან